W styczniu 2020 roku odbyła się premiera i promocja opracowania wydanego za zamówienie Gminy Suchy Las. Album „Ilustrowane dzieje gminy Suchy Las”, zgodnie z wypowiedziami autora Ryszarda Chruszczewskiego, był wydawnictwem szykowanym przy okazji obchodów 800-lecia Suchego Lasu. Natomiast w kolejnych miesiącach przyszedł czas, aby odnieść się do treści zamieszczonych w albumie, a dotyczących Biedruska. Pierwszym zagadnieniem są zmiany nazwy miejscowości. W artykule >>Do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” ilustrowana errata nr 1 ,nazwa Biedrusko 1/4). << podałem swoją wersję zmian nazw miejscowości wraz z przywołaniem źródeł. Część 2/4 nie będzie już w żadnym zakresie zmieniać treści części 1, pokaże jednak na jakie pułapki interpretacyjne można natrafić czytając mapy, analizując źródła wtórne, jakimi są np. mapy ogólnogeograficzne, topograficzne i inne. Przy czym, trzeba dysponować minimalnym zakresem wiedzy o powstawaniu, przeznaczeniu i dystrybucji map, aby korzystać z informacji, które na mapy wniesiono.


Autor artykułu: Jan Marek Ka


Mapy same w sobie nie tworzą nowych treści, one je w lepszy albo gorszy sposób rejestrują – utrwalają jakiś stan na dany czas i dla danego obszaru. Daty związane z konkretną mapą mogą wprowadzać wiele zamieszania. Dla przykładu mapa wydana w 1960 roku może być wznowieniem / reedycją mapy pierwotnie wydanej w 1955 roku. A ta mapa z 1955 roku mogła być opracowywana w oparciu o pomiary z 1949 itd. Przy tworzeniu map zwykle korzysta się z map poprzednich, starszych które się aktualizuje tak w treści dotyczącej obiektów geograficznych , jak i w warstwie tekstowej opisów i różnego rodzaju danych np. ilości mieszkańców. I właśnie ten nieustający proces lepiej lub gorzej wykonywanej aktualizacji powoduje, że na mapach pojawiają się niechciane sytuacje. Tak było kiedyś, gdy czas potrzebny na wydanie nowej papierowej mapy liczono w latach lub miesiącach, tak jest i teraz, gdy w dobie map elektronicznych oczekujemy, że w poprzednim tygodniu otwarta do ruchu nowa droga będzie od razu dostępna w nawigacji samochodowej lub gdy szukamy na mapach niedawno wybudowanych domów.

I chyba w tym momencie należałoby rozpocząć wędrówkę w czasie wraz z mapami, które odnotowywały istnienie Biedruska. Choć …

Przez stulecia Biedrusko było zbyt małą wsią, aby trafić na jakiekolwiek mapy, tak jak to się działo z grodami, grodziskami, miasteczkami i miastami w okolicy. Jednak z biegiem lat zmieniały się możliwości kartografów i wymagania odnośnie zawartości treści map, co generowało potrzebę sporządzania arkuszy w większych skalach i tu pojawiły się pewne szanse, aby nazwa Biedrusko (w dowolnym jej zapisie) pojawiła się wreszcie gdzieś pomiędzy Poznaniem, Murowaną Gośliną, a Obornikami.

No to zaczynamy, poszukiwania w roku 1645.

Ryc.1. Mapa : Palatinatus Posnannensis in Maiori Polonia prymarii, nova delineatio. Rok wydania 1645 wydrukowana w Amsterdamie, skala 1:460.000. (kliknij, aby powiększyć)


Ryc.2. Mapa : Palatinatus Posnannensis in Maiori Polonia prymarii, nova delineatio. Rok wydania 1665, skala: 1:460.000. (kliknij, aby powiększyć)

Pięknie wyrysowana pierwsza mapa województwa poznańskiego zawiera wiele nazw miejscowości, które doskonale znamy. Część z nich nawet w zapisie, który funkcjonuje współcześnie : Czerwonak, Skoki, Oborniki, Mrowino, Napachanie, Sobota, czy nawet i Posnania. Oczywiście możemy mieć zastrzeżenia co do wartości kartograficznej, w zasadzie nawet trudno mówić o dokładności tej mapy, gdy widzimy, że miejscowości względem siebie leżą nie tak jak znamy to współcześnie, że być powinno. Pamiętajmy jednak, że minie jeszcze prawie wiek, gdy na terenach Francji zaczną powstawać pierwsze sieci triangulacyjne, w oparciu o które zacznie się wykonywać mapy bazujące na dokładnych pomiarach terenowych. Na ziemiach polskich sieci triangulacyjne zaczęły masowo powstawać dopiero w XIX wieku. Mapę Palatinatus Posnannensis in Maiori Polonia uważa się powszechnie za pierwszą mapę województwa poznańskiego. Biedruska jeszcze na takiej mapie nie znajdziemy, sąsiedzi byli więksi i znaczyli wówczas więcej. Widzimy jednak, że potrafimy odczytać nazwy miejscowości i wcale w jakiś drastyczny sposób nie różnią się od zapisu nam współczesnego np. Koziglowa. Widać, że osoba zbierająca dane opisowe do mapy znała dobrze ziemie poznańskie i tu na miejscu zbierała dane opisowe. A skoro mapę opracował lekarz z Poznania, G. Freudenhamer, to możemy przypuszczać, że starał się najlepiej, jak tylko mu to było dane nakreślić i opisać swoje okolice.

Ruszamy w dalszą podróż w czasie. Jest rok 1772 z tego okresu pochodzi Mapa Rzeczypospolitej G.B.A. Rizzi-Zannoniego.

Ryc.3. Mapa : Carte de la Pologne Giovanni Battista Antonio Rizzi-Zannoni wydana w 1772 roku w Paryżu, skala 1:690000. (kliknij, aby powiększyć)

W części dotyczącej województwa poznańskiego, mapa z 1772 roku prawie nie różni się od tej z roku 1645. Na pierwszy rzut oka obserwujemy zabieg, który dziś nazwalibyśmy zmianą czcionki. Rzeczywiście taki zapis czyta się już lepiej, ale cóż nam z tego, skoro i tak nie odnajdujemy tutaj Biedruska, a sąsiednie Owińska (Wowisk) są odnotowywane. No tak, ale tam funkcjonował zakon cysterek. Nie odnajdujemy też wielu innych wsi, o których istnieniu wiemy z innych potwierdzonych źródeł.

Według mojej wiedzy, pierwszymi, którzy byli zainteresowani istnieniem małych i najmniejszych wsi w okolicach Poznania i pokazali Biedrusko na mapach byli Prusacy. A działo się z przyczyn polityczno – wojskowych i było związane z rozbiorami Polski w XVIII wieku. Prusacy planowali aneksję już na wiele lat przed faktycznymi rozbiorami i przygotowywali się do tej agresji. Ich wojska potrzebowały jakichś wskazówek, jak się poruszać po polskiej ziemi, wiedzy gdzie znajdują się miasta, wsie, gdzie lasy, równiny, a gdzie rzeki, przez które trzeba będzie się przeprawiać. Takie informacje zawierały mapy, które dziś nazywamy topograficznymi. Ich arkusze były wykonywane już w lepszych (większych) skalach i przekazywały dużo większy zasób informacji. Małe wytłumaczenie jeszcze – skala mapy mała to np. 1:1 000 000, skala duża to np. 1:50 000 dokładniejsze mapy mają zatem mniejszy mianownik skali.

Topografowie pruscy tworzyli tajne mapy specjalnie na potrzeby ruchu wojsk. Takie przeznaczenie powodowało, że różne edycje map były orientowane zgodnie z planowanym kierunkiem przemarszów. I tak, okolice Poznania miały być zajmowane od północy w kierunku południowym. W ten sposób tworzono też mapy, gdzie dla ułatwienia na górze mapy było południe. Dokładnie takie samo rozwiązanie stosuje się we współczesnych nawigacjach satelitarnych, gdzie orientujemy wyświetlacz w kierunku jazdy. Jadąc samochodem na początku XXI wieku z Biedruska do Poznania i korzystając z dostępnych aplikacji na smartfonie, mamy identyczną orientację mapy, jak to wymyślili dla swoich dowódców wojsk pruscy sztabowcy w drugiej połowie XVIII wieku. Taką mapę wydano w 1778 roku w Berlinie, była kontynuacją wcześniejszego opracowania Theodora Philipa von Pfau.

Ryc.4. Mapa: Geheime Karte von Polen, Special Karte von Gross-Polen, „Tajna mapa Polski” z 1778 roku wydana w Berlinie. skala 1 : 87500. (kliknij, aby powiększyć)

Odnajdujemy na niej rzeki, lasy, lokalizacje wzniesień jako potencjalne miejsce stanowisk artylerii i przede wszystkim pojawiają się wsie i drogi je łączące. Pewniejszą informacją było, że droga wiedzie np. z wioski Bolechowo do wsi Lowinska, niż to jaka odległość dzieli te wsie. Treść opisowa – nazwy miejscowości nanoszono z bardzo wątpliwych źródeł, im mniejsza wieś tym mniejsza pewność co do poprawności pisowni umieszczanej nazwy. Na mapie wpisano Starcinow (Starczanowo), Kliszinne (Knyszyn), Chonie lub Chonce (Chojnica), Soruszkowo (Trzuskotowo) i … Petroscke. Lokalizacja wskazuje, że to Biedrusko. Prowadzi tu droga bezpośrednio z Lisse M.(Łysego Młyna), na wzniesieniu nad Wartą i naprzeciw Bolechowa. Wszystko się zgadza.

Ryc.5. Mapa: Geheime Karte von Polen, Special Karte von Gross-Polen, „Tajna mapa Polski” z 1778 roku wydana w Berlinie. skala 1:87500. (powiększenie fragmentu). (kliknij, aby powiększyć)

Zgodnie z aktualnie posiadanymi dostępami do źródeł, jest to najstarsza mapa, na której zaznaczono istnienie Biedruska. Jednakże nie traktowałbym tej mapy z 1778 roku jako źródła wiedzy o brzmieniu nazwy naszej miejscowości. Użytego zapisu nazwy Petroscke nie potwierdzają źródła inne, niż tajne pruskie wojskowe mapy. O ich powstawaniu i zawartości można przeczytać w opracowaniu : „Pruskie mapy topograficzne dla Wielkopolski do 1803 oku” (Beata Medyńska-Gulij, Dariusz Lorek 2008).

Król Prus Fryderyk Wilhelm II zlecił opracowanie map dla potrzeb wojska na okoliczność zajęcia ziem polskich. Powstały: „Tajna mapa Polski” w 1773 i 1778 roku, „Mapa gabinetowa Królestwa Pruskiego” z lat 1767-1787, a także „Mapa Prus Południowych” z 1793 i 94 roku. Aby zapoznać się z kompletem tych map, trzeba się jednak udać do Biblioteki Państwowej w Berlinie, w Polsce dostępne są w ograniczonym zakresie tylko wycinki tych pierwotnie tajnych map. Zachodzi zatem prawdopodobieństwo, że na mapach z roku 1767 lub 1773 Biedrusko było już pokazywane i to najprawdopodobniej z bardzo zniekształconym zapisem nazwy.

Jak wiadomo, II rozbiór Polski miał miejsce w 1793 roku, Prusacy zajęli Wielkopolskę. To miało oczywisty wpływ na kolejne opracowania kartograficzne. Topografowie pruscy mieli już nieograniczony dostęp do terenu zajętego województwa wielkopolskiego.


O kolejnej mapie wiemy, że jej autorem jest Theodor Philip von Pfau. Pochodzi z roku 1787 ( ew.1790 lub 1793 źródła niejednoznaczne) i że przedstawia granice Prus z Polską z 1787 r.

Ryc.6. Mapa: Mappa Specialis Continens Limites inter Regna Poloniae et Prussiae a Marchia Nova usque ad Vistulam , z roku 1787(?) skala 1:170000. (kliknij, aby powiększyć)

Wydanie tradycyjne, kierunek północy na górnej ramce, nazwa Biedruska zapisana jako Pietroszko, inne wsie w okolicy z równie zniekształconymi zapisami nazwy. Widać jeszcze taką zależność: im miejscowość większa, tym nazwa lepiej pozyskana i wpisana na mapie.

W Berlinie w 1799 roku wydano Atlas von dem zu Südpreussen gehörigen Posener Kammer- Departement in XVIII Blättern . Der Posensche Kreis 1798.

Ryc.7. Mapa: Atlas von dem zu Südpreussen gehörigen Posener Kammer, rok 1799, skala 1:200.000 (kliknij, aby powiększyć)

Wreszcie na mapach, coś z nazwą Biedruska zaczyna być w zgodzie z wiedzą pochodzącą z innych źródeł pisanych. Po zajęciu Wielkopolski przez Prusy, kartografowie dotąd pracujący na odległość, uzyskali możliwość zweryfikowania nazw miejscowości bezpośrednio w terenie. Stąd nagła poprawa w pisowni.

Ryc.8. Mapa: Atlas von dem zu Südpreussen gehörigen Posener Kammer, skala 1:200.000. (powiększenie fragmentu). (kliknij, aby powiększyć)

Powyżej idealnie wpisanej nazwy Radojewo widzimy wieś Biedruski. Prawda, że w porównaniu z Pietroszko wpisywanego 10 lat wcześniej, mamy zmianę jakościową idącą we właściwym kierunku ! A za taki uznać należy identyczność nazw używanych w życiu codziennym, w dokumentach z nazwami wpisywanymi na mapie.


Przechodzimy do nowego, XIX wieku. „Mapa specjalna Prus Południowych” (Special-Karte von Südpreußen), „Atlas Prus Południowych” (Atlas von Südpreußen) lata 1802–1803, David Gilly twórca poprzednich map m.in. dla Wielkopolski sprzedał prawa, a Simon Schopp wydał w Berlinie, w arkuszach mapę w skali 1 : 150 000.

Ryc.9. Mapa: „Mapa specjalna Prus Południowych”, wydana w latach 1802–1803, skala 1:150000.

Mapa już bardziej realistycznie oddaje położenie geograficzne miejscowości, jednak daleko jej jeszcze do osiągnięcia współczesnych parametrów kartometryczności. Taka poprawa dokładności map nastąpi w XIX wieku, gdy topografowie wykonają nowe pomiary w oparciu o sieci triangulacyjne. Na mapie widzimy wszystkie współcześnie znane nam miejscowości gminy Suchy Las, również te, które z różnych względów przestały istnieć.

Ryc.10. Mapa: „Mapa specjalna Prus Południowych”, wydana w latach 1802–1803, skala 1:150 000. (powiększenie fragmentu). (kliknij, aby powiększyć)

Obserwujemy kolejne zmiany pisowni polskich nazw wsi. I tak Biedrusko tym razem zapisano jako Biesdrowko. Pokazano, że nasza miejscowość leży przy ujściu jakiegoś nieopisywanego wtedy jeszcze cieku wodnego, który wpadał wprost do rzeki (Warty).


Z zaprezentowaniem kolejnej mapy jest kilka problemów. Wiadomo, że inicjatorem powstania kompletu map ziem województw polskich był król Stanisław August, prace nad stworzeniem kompletnego atlasu trwały od około roku 1781 do około roku 1806. Mapy województw sieradzkiego i gnieźnieńskiego nie powstały. Mapa dla województwa poznańskiego została wstępnie opracowana najprawdopodobniej jeszcze w 1791 roku, ale ostatecznie prace nad nią zakończono dopiero po ostatnim rozbiorze Rzeczypospolitej w roku 1804.

Wykonanie map powierzono Karolowi Pertheesowi. Mapa województwa poznańskiego jednak nie jest jeszcze udostępniana publicznie w bibliotekach cyfrowych. Jej mały fragment był zamieszczony w Przeglądzie Zachodnim nr 3-4, 1955 w artykule Andrzeja Wędzkiego „Radzim, zapomniany gród kasztelański nad Wartą.”

Ryc.11. Mapa: Mappa szczegulna woiewodztwa poznańskiego zrządzona z innych wielu mapp mieyscowych tak dawniey iak i swiezo odrysowanych tudziesz goscincowych i niewątpliwych wiadomości, wszystko według reguł geograficznych i obserwacyi astronomicznych przez Karola de Perthees Pułkownika Woysk Koronnych i JK Mci Geografa. Skala ok. 1:222500. (kliknij, aby powiększyć)

Mapy Karola Pertheesa oparte były o szczegółowe opisy parafii sporządzone przez proboszczów, zawierają dobrze rozbudowaną warstwę opisową dla sieci osadniczej i warstwę dróg, stanowią największe osiągnięcie kartografii polskiej okresu Oświecenia. Wpisana na mapę nazwa dla naszej miejscowości to najprawdopodobniej (niska jakość dostępnej grafiki) Biezdrowsko.


Pora na kolejną zmianę, tym razem jakościową. Lata 20-te XIX wieku i mamy na mapie dokładnie nazwane Biedrusko ! Atlas Wielkopolska południowa – 1821. (Atlas von dem Regierungs Departement Posen im Grossherzogthum Posen). General-Karte von dem Regierungs-Departement Posen im Grossherzogthum Posen entworf. u. gez. von E. Peschell. Auf den Stein gez. u. grav. von Anton Freudenreich. w 17 arkuszach, skala ok. 1:160 000.

Każdy arkusz ma swój odrębny tytuł. Interesuje nas arkusz nr XIII zawiera mapę ówczesnego powiatu poznańskiego zatytułowano : „Special Karte von dem Posener Kreise 1821”

Ryc.12. Mapa: Atlas von dem Regierungs Departement Posen im Grossherzogthum Posen, skala ok 1:160000, z roku 1821. (kliknij, aby powiększyć)

O ile dla danej miejscowości nie wprowadzono niemieckiej nazwy – np. Neudorf (Nowa Wieś), to polskie nazwy zaczęto wreszcie podawać z lepszą starannością. Na mapie mamy : Biedrusko, Owińska/Łowińsk, Radojewo. Knyszyn.

Ryc.13. Mapa: Atlas von dem Regierungs Departement Posen im Grossherzogthum Posen, skala ok 1:160000. (powiększenie fragmentu). (kliknij, aby powiększyć)


Kolejna mapa, którą warto przypomnieć, zawiera nowy, a wcześniej nieprezentowany element. Pojawiły się dane statystyczne odnośnie populacji danej miejscowości. Wydana w 1836 roku mapa podaje stan na rok 1834, jest częścią Atlasu Obwodu Regencji Poznańskiej opracowanego w skali 1:150000.

Ryc.14. Mapa: Karte des Posener Kreises rok 1836, skala 1:150000. (kliknij, aby powiększyć)

Z danych na mapie dowiadujemy się, że w mieście Poznaniu mieszkało 30 800 mieszkańców, w pozostałych miejscowościach powiatu 37 790 mieszkańców, czyli łącznie w całym powiecie żyło 68 590 mieszkańców. Na mapie zaznaczono przybliżony kształt zasięgu miejscowości. Okazuje się, że Biedrusko było wówczas mniej zaludnione niż wioski w sąsiedztwie. Do Biedruska przypisano 184 mieszkańców, do Promnic 237, Bolechowa 305, Chojnicy 238, Trzuskotowa 295. Funkcjonująca przy przeprawie promowej przez Wartę Czerwona Niwa była zasiedlona przez 25 osób, Knyszyn 178, Chludowo 372, a Suchy Las 214, Naramowice 210

Ryc.15. Mapa: Karte des Posener Kreises rok 1836, skala 1:150000. (powiększenie fragmentu).

Trochę nie pasuje na tej mapie położenie Kolonii Janowo, pokazana jest przy drodze z Chojnicy do Knyszyna, dziś Janowo leży gdzie indziej. Już nic się nie dzieje z nazwą Biedrusko, która przetrwa niezmiennie aż do przełomu wieku XIX i XX.

W wieku XIX zaczęto wydawać dużo map, które traktować możemy bardziej jako opracowania geograficzne, poglądowe, niż topograficzne. Z oczywistych względów mapy wydawane były przez Niemców, ale równolegle pojawiały się też mapy wydawane w różnych okolicznościach przez Polaków. Widać od razu, że Niemcy dysponowali dużo większymi środkami na kartografię i druk map, Polacy natomiast wydawali mapy bardziej ogólne, z dużą dbałością o zachowanie polskości treści opisowych – nazw miejscowości, czy rzek.

Okres pomiędzy latami 1836 i 1837 został wpisany pod ramką, jako data powstania arkusza nr 78 Rogoźno – Polen (dt. Rogasen), topograficznej Mapy Reymann’a.

Ryc.16. Mapa: Topographische Special-Karte von Deutschland und den angrenzenden Staaten, skala 1:200000. (kliknij, aby powiększyć)

Reymann’s topographische Special-Karte von Central Europa. Rok 1837 [ dostęp sprawdzono 2020.03.15]

Mapy potocznie nazywane od nazwiska ich pomysłodawcy i twórcy mapami Reymann’a były wydawane w latach 1806 – 1889. Poszczególne mapy były wznawiane drukiem wielokrotnie, w różnych atlasach, zestawach i to zarówno w układzie arkuszy, jak i w formie składanej, tak aby można łatwo z nich korzystać w terenie. Stąd w zależności od wyszukanego źródła można operować różnymi datami dla wydań tego arkusza mapy. (1837, 1844, 1846, 1869)

Ryc.17. Mapa: Topographisches Specialkarte herausgegeben von G. D. Reymann, königlisch preussischer Hauptmann und Plankrammer-Inspector und C. W. Oesfeld königlich preussischer Oberstlieutnant und Director des trigonometrischen Bureau’s und forgesetzt von F. Handke. (kliknij, aby powiększyć)

Data wydania 1844-1874. [dostęp sprawdzono 2020.03.15]

Te niezwykle szczegółowe mapy topograficzne były wydawane w Głogowie, bardzo dokładnie obrazowały m.in. obszar XIX wiecznej Wielkopolski. W przejrzysty sposób, bardzo wiernie pokazano zalesienie, sieć drogową, hydrograficzną, granice administracyjne i jednostki osiedleńcze. W temacie interesującej nas nazwy niespodzianki nie ma, jest Biedrusko bez żadnych zniekształceń pisowni.

„Mappa W. Księstwa Poznańskiego ułożona i wydana przez W. Kurnatowskiego w Poznaniu” została wydana w 1843 roku w skali 1:400 000. Wiktor Kurnatowski (1810 [ew.1779?] -1846) był współtwórcą tej mapy, która została wydana w związku z przygotowaniami do powstania w Wielkopolsce. Miała ona charakter administracyjny.

Wzdłuż ramki do treści geograficznej dołożono tabelki z danymi statystycznymi dotyczącymi ilości mieszkańców. Jako ciekawostka – z Poznania w kierunku Stargardu Szczecińska odchodzi już kolej żelazna, którą można było dojechać do Berlina. Nie można mieć w tym przypadku zastrzeżeń, co do poprawności nazw. Biedrusko jest Biedruskiem, Oborniki są Obornikami, a Chojnica Chojnicą.

Ryc.18. Mapa: Mappa W. Księstwa Poznańskiego ułożona i wydana przez W. Kurnatowskiego w Poznaniu, skala 1:400000. Rok 1843. (kliknij, aby powiększyć)

Mapa doczekała się wznowienia w roku 1861, wydawcą został Jan Konstanty Żupański (1804-1883).


Ryc.19. Mapa: Mappa W. Księstwa Poznańskiego ułożona i wydana przez W. Kurnatowskiego w Poznaniu, skala 1:400000. Wznowienie Rok 1861. (kliknij, aby powiększyć)

Wznowiona edycja Mappy Kurnatowskiego była już wydawnictwem barwnym, na czerwono pokazywała główne drogi, na zielono lasy, kolorem niebieskim pokazano kolej żelazną. Z Poznania odchodzą już dwie linie kolejowe, jedna w kierunku Szczecina, druga w kierunku Leszna i Rawicza. Nic zaskakującego nie dzieje się w okolicach Biedruska. Odnajdujemy jeszcze Drogocin i Radzim, oczywiście istnieją wszystkie wioski, które za kilkadziesiąt lat wchłonie poligon wojskowy.

Orientacyjnie z tego samego okresu pochodzi również inna ważna mapa, wydana przez Polaków przebywających na emigracji w Paryżu.

Ryc.20. Mapa: Karta dawnej Polski z przyległemi okolicami krajów sąsiednich według nowszych materyałów.
Skala 1:300000. Paryż 1859. Nazywana potocznie mapą Chrzanowskiego. (kliknij, aby powiększyć)

Mapa w swoim zamyśle miała być pomocą na okoliczność narodowego powstania Polaków przeciwko zaborcom. W treści tematycznej nie była zbytnio rozbudowana, prawie nie pokazano rzeźby terenu, brakowało też pokazania terenów leśnych – jakże ważnych dla powstańców. Jej zaletą jest niewątpliwie staranne pokazanie sieci osadniczej, czego dokonano z dużą szczegółowością i z zachowaniem troski o podanie poprawności pisowni nazw. Z uwagi na zasięg i kompleksowość opracowania, mapę Chrzanowskiego często oceniano, jako najlepsze dzieło emigracyjne kartografów polskich w XIX wieku.

Z legendy mapy dowiadujemy się, że zaznaczone na mapie Biedrusko było wsią „od 6 do 20 kilku dymów”. Dziś tę starą, choć obrazotwórczą jednostkę wielkości siedliska. przyrównalibyśmy do ilości domostw z kominem, ilości pieców w których się pali, gdzie funkcjonuje odrębne gospodarstwo domowe. Jednostkę „dym” stosowano również w XIX wieku w spisach statystycznych ludności. W Biedrusku zaznaczono ponadto istnienie młyna wodnego przy cieku wodnym, blisko jego ujścia do rzeki Warty. W sąsiedztwie, większą czcionką opisano wsie o podobnej wielkości, gdzie funkcjonowały kościoły: Radzim, Chludowo, Chojnica, Sobota a inne napisy powiększono natomiast adekwatnie do ilości mieszkańców. Na mapie bardzo ubogo wkreślono sieć dróg, traktów, czy gościńców. Zostały zaznaczone wszystkie wsie współczesnej nam gminy Suchy Las.

Niemcy wydawali od XIX wieku mapę, którą dziś ze względu na jej skalę i treść zaliczylibyśmy do kategorii map administracyjnych. Jej treść wypełniały nazwy miejscowości, granice, drogi, koleje i ograniczona ilość danych geograficznych. Przy ramce umieszczano tabelki z danymi dotyczącymi ilości mieszkańców.


Ryc.21. Mapa: Karte der Provinz Posen wydawana w różnych latach w Głogowie. Fragment wydania z 1870 roku. Skala ok. 1:500000. (montaż graficzny). (kliknij, aby powiększyć)

W większości wydań Biedrusko było zaznaczane na mapie, choć zdarzały się wydania, gdzie generalizowano treść i nazwy naszej miejscowości nie umieszczano. Te mapy raczej nie wnosiły żadnych nowych wartości pod kątem prezentacji Biedruska, ani nie były wystarczająco dokładne, aby pokazywać miejscowość inaczej niż symbolem, nic też ciekawego nie działo się w kwestii nazw.

1:25 000 – taka skala map pojawia się dla naszych okolic pod koniec XIX wieku. Seria niemieckich map Topographische Karte nazywana Messtischblatt przypomina współczesne opracowania. Posiada bardzo bogatą, szczegółową treść. Arkusz, który nas szczególnie interesuje nosi nr 3467 i nazwę Owinsk.

Ryc.22. Mapa: Topographische Karte arkusz nr 3467 Owinsk., skala 1:25000 wydana ok. 1890 roku w Berlinie. (kliknij, aby powiększyć)

Treść pierwszej takiej mapy skartowano na podstawie pomiarów zakończonych w roku 1888. Przy tak dużej skali można już było pokazać rozkład zabudowań w danej miejscowości, szczegółowo sieć dróg, kolei, układ cieków wodnych, miejsca przepraw promowych, czy też rzeźbę terenu wykorzystując do tego warstwice.

Do 1898 wydano kilka map tematycznych, dla których podkładem była mapa topograficzna z 1890 roku.


Ryc. 23. Mapa: 3467 Owinsk Agronomische Bohrungen zu Blatt Owinsk (odwierty glebowe) rok 1898. (montaż graficzny) Skala 1:25000. (kliknij, aby powiększyć)

Choć treścią mapy były odwierty glebowe, to ciekawszym dla nas będzie stwierdzenie, że zabudowania Biedruska znajdowały się głównie przy dzisiejszej ulicy Wolności i 1 Maja, co dobrze widać na załączonym powiększeniu. Natomiast w parku dostrzec można zamek wraz z układem alejek. Pokazany układ dróg przebiegających przez Biedrusko przetrwał do czasów nam współczesnych.

Ryc.24 Mapa : 3467 Owinsk geognostisch agronomische rok 1898. Skala 1:25000 (montaż graficzny) (kliknij, aby powiększyć)

Jest to kolejna mapa tematyczna pokazująca ustalenia z profili glebowych na podstawie wykonanych odwiertów.

Ryc.25 Mapa : 3467 Owinsk geognostisch agronomische rok 1898. Skala 1:25000 wersja kolorowa. (kliknij, aby powiększyć)

Zachodzi duże prawdopodobieństwo, że okolice planowanego placu strzelań, czy obozu ćwiczebnego wojsk pruskich, były przed wybraniem jego lokalizacji dokładnie sprawdzane pod względem geologicznym, czy ten teren będzie się nadawał na potrzeby ćwiczących wojsk.

Ostatnia z prezentowanych map, która jeszcze nie uwzględniała nowego poligonu wojskowego pochodzi najprawdopodobniej z 1893 roku.

Ryc.26 Mapa : Karte des Deutschen Reiches skala: 1:100000 – Generalstabskarte arkusz 276 Rogasen (Rogoźno). z roku 1893. (montaż graficzny) (kliknij, aby powiększyć)

Mapa Rzeszy Niemieckiej sztabu generalnego była wydawana w latach 1870 -1944. Jest to spójne opracowanie dla całej Rzeszy Niemieckiej, na które złożyły się 674 arkusze map. Dziś możemy podziwiać tę mapę zarówno ze względu na bogatą treść jak i niezwykle niemalże artystyczną formę przekazania tejże treści. Zaczynając od intuicyjnego zobrazowania metodą kreskową form rzeźby terenu z jednoczesnym opisaniem wysokości miejsc charakterystycznych, poprzez pokazanie szaty roślinnej z wyróżnieniem rodzajów terenów leśnych, czy też wykolorowanie w kolorze błękitnym wód płynących i stojących, mapa jest czytelna i przystępna w odbiorze. Ponadto bardzo dokładnie przedstawiono symbolami zarysy i formy zabudowy, miejsca kultu religijnego, młyny i wiatraki, leśniczówki, forty, ruiny. Dodatkowo używano wielu skrótów dla opisów fabryk, cegielni, elektrowni, promów rzecznych, zróżnicowano pod względem ważności różne kategorie dróg. Oprócz wskazania skali liczbowej, umieszczano podziałkę liniową, dzięki czemu w dogodny sposób można było dokonywać obliczeń na mapie.

Ryc.27 Mapa : Karte des Deutschen Reiches skala: 1:100000 – Generalstabskarte arkusz 276 Rogasen (fragment). (kliknij, aby powiększyć)

W XIX wieku pojawiły się na terenie Wielkopolski mapy związane z naliczaniem podatku od posiadanych dóbr. Mapy katastralne – bo o nich mowa – były zwykle wykonywane dla dóbr jednej wsi, ewentualnie jednego właściciela, majątku. Choć ich treścią były przede wszystkim parcele, punkty graniczne i granice, to zawierały też informacje o budynkach i drogach. Skale takich map były dobierane tak, aby na jednym arkuszu mieściła się cała treść. Zwykle były to w zaborze pruskim opracowania w skalach od 1:5000 po 1:1000. Dla różnych miejscowości powiatu poznańskiego przetrwały kopie takich map, choć już dawno temu na terenie Polski zastąpiły je mapy zwane ewidencyjnymi. Nie jest mi wiadome, czy mapy katastralne Biedruska były wykonane, czy gdzieś przetrwały, jeśli tak było- to najprawdopodobniej wraz z inną dokumentacją poligonu zostały wywiezione do archiwów w Niemczech.

Przegląd map z Biedruskiem w treści przerywam u progu nowego wieku, tuż przed powstaniem pruskiego obozu ćwiczebnego, w ostatniej dekadzie XIX wieku. Nazwa Biedrusko przetrwała bez większych zniekształceń aż do tych czasów. Zmiany miały nastąpić wkrótce.


Autor artykułu: Jan Marek Ka


Źródła Ilustracji:

1,2,3,7-27 domena publiczna, Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, Biblioteka Narodowa – polona.pl, Deutsche Fotothek, Archiwum Map Zachodniej Polski, Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego, David Rumsey Map Collection, Instytut Zachodni.

4,5,6 ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej UAM Poznań.

Poprzednia część artykułu:

Do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” ilustrowana errata nr 1 ,nazwa Biedrusko 1/4).

Literatura, źródła informacji:

– U. Puckalanka , Zbiory kartograficzne Biblioteki Głównej UAM w Poznaniu, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka 2/38, 172-179 . 1962

https://rokmapy.bull-design.com.pl/pl/galeria-map

– Centralny katalog zbiorów kartograficznych w Polsce, zeszyt 5, wieloarkuszowe mapy topograficzne ziem polskich 1576-1870. Polska Akademia Nauk Instytut Geografii I Przestrzennego Zagospodarowania . 1983

– Dawne mapy topograficzne w badaniach geograficzno-historycznych. Andrzej Czerny UMCS Lublin 2015

– Pruskie mapy topograficzne dla Wielkopolski do 1803 roku, Beata Medyńska-Gulij, Dariusz Lorek. Badania fizjograficzne nad Polską Zachodnią , Seria A – Geografia Fizyczna, Tom 59: 29–42, 2008

– Andrzej Wędzki, Radzim, zapomniany gród kasztelański nad Wartą, Przegląd Zachodni, nr 3-4, 1955


Powróć na nasz Facebook, aby polubić lub udostępnić, kliknij TUTAJ

Komentarze

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany.

Pogoda dla Biedruska
8°
zachmurzenie umiarkowane
wilgotność: 57%
wiatr: 6m/s zach. - płd. zach.
Max: 8 • Min: 8
20°
Sob
21°
Nd
19°
Pon
Weather from OpenWeatherMap