Spośród wielu życiowych obowiązków, znane są takie, które powszechnie uważa się za nieuchronne. Płacenie podatków należy do tych najmniej przyjemnych. Ściąganie danin z podwładnych, obywateli, było od zawsze atrybutem rządzących.
/opracował Jan Marek Ka/
Nie inaczej było na terenach ziemi poznańskiej, a że porządek w ewidencjonowaniu i egzekwowaniu podatków pomagał w skuteczności ich poboru i że w XVI wieku nie znano lepszej metody niż ręczne zapisywanie w księgach, które wsie i ile wpłaciły – to właśnie tym księgom zawdzięczamy cenne informacje, które współcześnie mają dla nas znaczenie jako dobre źródło wiedzy historycznej.
W XXI wieku pojawiły się uniwersalne narzędzia, które ułatwiły dostęp do średniowiecznych dokumentów, jednym z nich jest portal internetowy Atlas Fontium dostępny pod adresem internetowym: http://www.atlasfontium.pl. Ja, w niniejszym opracowaniu spróbuję w sposób określony regulaminem cytowania materiałów zawartych na stronie, wykorzystać udostępniane tam materiały, dla pokazania czego możemy dowiedzieć się o XVI – wiecznym Biedrusku.
Na wstępie przytoczę opis narzędzia internetowego, gdyż być może ktoś po przeczytaniu mojego opracowania, zapragnie wykorzystać dostępne możliwości przy okazji poszukiwań historycznych dla innych miejscowości, czy osób.
„Atlas Fontium” to rocznik poświęcony publikacjom historycznych źródeł i materiałów dotyczących przede wszystkim dawnej Polski i Rzeczypospolitej oraz mających odniesienie przestrzenne, dzięki czemu można i warto wydawać je w powiązaniu z mapą. Głównym celem projektu jest zbudowanie jednolitego systemu do gromadzenia, analizy i udostępniania informacji oraz źródeł do badań z zakresu geografii historycznej ziem polskich w granicach sprzed 1772 roku. Platforma informatyczna będzie prezentować wyniki badań geograficzno-historycznych prowadzonych w różnych ośrodkach badawczych w Polsce i za granicą. Osnową projektu jest sieć osadnicza oraz podziały terytorialne, świeckie i kościelne, epoki przedrozbiorowej. Z tego względu ma ona służyć przede wszystkim prezentacji materiałów odnoszących się do tego okresu.
Rozwój technologiczny związany z wprowadzeniem do badań historycznych baz danych przestrzennych oraz narzędzi GIS stwarza także interesującą perspektywę dla edycji źródeł historycznych. Dotyczy to zarówno źródeł pisanych, jak też kartograficznych i ikonograficznych. Przestrzeń geograficzna jest doskonałą perspektywą badawczą dla dyscyplin humanistycznych, która umożliwia integrację dużych zasobów informacji oraz warunkuje przyszłe zespołowe syntezy zjawisk historycznych i społecznych. Materiały, a także informacje źródłowe odnoszące się do konkretnych zagadnień łączone z cyfrową mapą, pozwalają na analizę statystyczno-przestrzenną oraz bezpośrednią wizualizację wyników w postaci map tematycznych.
„Atlas Fontium” nie jest publikacją, lecz miejscem służącym publikacji autorskich edycji źródłowych i opracowań. Wstępna deklaracja środowisk naukowych zainteresowanych nowoczesnymi metodami prezentowania wyników swoich badań geograficzno-historycznych daje nadzieję na szybkie wzbogacenie tej platformy o nowe materiały, przede wszystkim Atlasu historycznego Polski (IH PAN) oraz Atlasu wyznań i religii w Rzeczypospolitej Obojga Narodów (IH KUL).”
Publikacja, której elementy wybrałem pod kątem śledzenia historii Biedruska i są cytowane w moim opracowaniu to:
„Atlas historyczny Polski. Rejestry poborowe województwa poznańskiego w XVI w.
Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski, nr 3
red. M. Słoń, Instytut Historii PAN im. Tadeusza Manteuffla 2015
Niniejsza edycja zawiera prezentację rejestrów poborowych województwa poznańskiego z drugiej połowy XVI w. w postaci mapy, arkuszy kalkulacyjnych i skanów rękopisów. Powstała w ramach przygotowania wielkopolskiego tomu serii „Atlas historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI w.”, stanowi zarazem przygotowanie tej publikacji i jej rozwinięcie, ale w przeciwieństwie do niej nie jest opracowaniem, lecz wydawnictwem źródłowym. Przyjęta metoda wydawnicza jest taka sama, jak w odniesieniu do rejestrów poborowych województwa kaliskiego, opublikowanych na tej samej witrynie. Również wprowadzenie do obu edycji jest wspólne. Jedynie spis poborców, zawarty we wstępie źródłoznawczym, podaje wiadomości odnoszące się do danego województwa.
Jest to edycja krytyczna: przypisanie poszczególnych zapisek odpowiednim kolumnom tabeli i punktom w przestrzeni porządkuje treść źródła i zawiera elementy jego interpretacji; stanowi odpowiednik tradycyjnych przypisów rzeczowych i indeksów. Trzeba jednak zaznaczyć, że prezentowane dane oddają treść źródła, a nie – jak to jest w przypadku większości map, również tych zawartych w kolejnych tomach Atlasu historycznego Polski – wynik analizy historycznej. Wartości widoczne w tabelach i na mapach mówią o tym, że był taki zapis w rękopisie, że odnotowano taką wpłatę, np. że w danym roku zapłacono podatek z tylu łanów kmiecych, a nie, że wieś liczyła tyle łanów. Korzystaniu z tych materiałów powinna towarzyszyć lektura wstępów do poszczególnych rejestrów.”
Czym były pobory, z jakich powodów je ogłaszano, jakie informacje spisywano, przeczytamy szczegółowo tutaj : http://atlasfontium.pl/index.php?article=rejestry_poborowe_pzn (dostęp sprawdzono 2016.11.25) w rozdziale „Rejestry poborowe województwa poznańskiego z XVI wieku. Wstęp źródłoznawczy.”
W skrócie:
„Rejestr poborowy to wykaz wpłat nadzwyczajnego podatku zwalanego poborem przeznaczonego na cele wojskowe, a nie ścisłe odwzorowanie rzeczywistości. Najważniejszym składnikiem poboru był podatek gruntowy, który przynosił największe przychody skarbowi (ten podatek to pobór w węższym znaczeniu). Pobór uchwalał każdorazowo sejm w formie uniwersału, czyli obwieszczenia w imieniu króla skierowanego do ogółu mieszkańców. Uniwersał zawierał szczegółowe informacje kto ma płacić podatek i od czego, wraz podaniem stawek podatku zróżnicowanych w zależności od obiektu, towaru czy osób opodatkowanych, czyli zasady i wysokość opodatkowania.”
Część kartograficzną projektu stanowi przeglądarka miejscowości na podkładzie mapowym, z której dowiadujemy się gdzie i jakie miejscowości się znajdowały. Część kartograficzna jest połączona z rejestrami tabelarycznymi i skanami dokumentów historycznych. Jako podkład można wczytać również współczesne ortofotomapy.
Rok 1553.
Strona księgi dla okolic Biedruska, które było uwzględniane jako jedna ze wsi w parafii chojnickiej.
Powiększenie fragmentu:
Jako trzecia pozycja w parafii chojnickiej w 1553 roku zapisano Byesdrowsko. Obiekty, które wymieniono w obrębie wsi, to: karczma doroczna i młyn z jednym kołem walnym. Pobór odnotowano z 7 łanów kmiecych Nazwy pozostałych wsi parafii chojnickiej wymienione w tym dokumencie to (pisownia oryginalna): Choynycza, Tworkowo, Knyshyno, Ladyewnyky, Suchy Lass, Glynno Maior i Byelyawy.
Rok 1563.
Strona księgi dla okolic Biedruska, które było uwzględniane jako jedna ze wsi w parafii chojnickiej.
Powiększenie fragmentu:
W 1563 roku nazwę naszej wsi zapisano jako Biezdrowko. Wpisano istnienie karczmy dorocznej oraz młynu dziedzicznego z 1 kołem. Liczba kół młyńskich dziedzicznych odnotowanych w rejestrze poborowym to 1. Liczba karczm dziedzicznych to również 1. Łanów kmiecych z których wpłacono podatek było 5, liczba florenów z podatku zebranego to 4, liczba groszy z podatku zebranego to 16. W kolejnej kolumnie był zapis 16, a była to suma podatku zebranego z danej osady lub działu, przeliczona i wyrażona w groszach, gdzie 1 floren = 30 groszy. Ostatnia informacja dotyczyła jeszcze młyna: [młyn położony:] in fluvio Vartha, czyli młyn mógł pracować w nurcie rzeki Warty. Nazwy pozostałych wsi parafii chojnickiej wymienione w tym dokumencie to (pisownia oryginalna): Bielawi, Choinicza, Drogoczino, Glinno Minus, Glinno Maius, Knischina, Lagiewniki, Morawsko, Suchilasz, Tworkowo.
Rok 1567.
Strona księgi dla okolic Biedruska, dla tego roku nie pojawiło się przypisanie do parafii, spis prowadzono w kolejności alfabetycznej.
Powiększenie fragmentu:
W 1567 roku nazwę naszej wsi zapisano jako Biezdrowsko. W tym roku jako charakter osady wpisano „villa”, choć wszystkie osady w okolicy miały wpis domyślny „wieś”. Z pośród 482 miejscowości rejestru, tylko 5 miało taki wpis. Cały czas powtarzają się wpisy o karczmie dorocznej i młynie z jednym kołem dziedzicznym. Z pięciu łanów kmiecych zapłacono pobór, suma wpłaconych florenów to 4, a groszy 16. Suma wyrażona w groszach to 136.
Rok 1576.
Strona księgi dla okolic Biedruska, które było uwzględniane jako jedna ze wsi w parafii chojnickiej.
Powiększenie fragmentu:
W 1576 roku nazwę naszej wsi zapisano jako Byezdrowsko. Wpisana została data zainkasowania opłaty [1576].07.11, czyli wiemy że pobór odbywał się w okresie letnim. Tym razem charakter osady określono jako [wieś]. Po raz pierwszy uzupełniono wpis o właścicielu wsi – abbatissae Owyenscensis. Biedrusko należało do ksieni z Owińsk, o czym już wiemy z innych źródeł, a stan taki istniał od 1518 lub 1522 roku. Wśród obiektów pojawiają się młyn z jednym kołem dziedzicznym walnym i karczma doroczna. Zapłacono daninę z trzech łanów kmiecych. Pojawia się liczba 3 w pozycji liczba zagrodników bez ziemi. Wpłacono 3 floreny oraz 12 groszy poboru, co dało sumę w groszach 102. Wśród wsi parafii Choynica pobór uwzględnił takie wsie jak: Choynica, Morawsko, Thworkowo, Drogocino, Byezdrowsko, Knyszyno, Lagiewniki, Suchylyas, Glinno Maius, Glinno Minus oraz Byelyawy.
Rok 1577.
Strona księgi dla okolic Biedruska, które było uwzględniane jako jedna ze wsi w parafii chojnickiej.
Powiększenie fragmentu:
Rok po poprzednim poborze, odnotowano w rejestrach kolejny. Tym razem podatki wpłacono na koniec września, a dokładnie 1577.09.30. Inaczej zapisano nazwę siedziby parafii: Choinicza. A naszą miejscowość wymieniono jako Biesdrowsko. Czy przez jeden rok coś mogło wpłynąć na zmianę nazwy wsi? Nie sądzę, zmianie uległ tylko sam wpis nazwy zapisanej pewnie ze słuchu. Jako właściciela wsi wpisano [monasterii Owiensko]. Niezmienne pozostają wpisy o obiektach: karczma doroczna; młyn: 1 koło walne. Powtarza się zapis z poprzedniego roku o 3 łanach kmiecych, i o 3 zagrodnikach bez ziemi. W roku 1577 nie wpisano kwot wpłacanych danin. Wsie parafii chojnickiej wymienione w poborze to: Choinicza, Lissi (Łysy Młyn), Morawsko, Tworkowo, Drogoczino, Biesdrowsko, Knischino, Lagewniky, Suchilasz, Glinno Maius, Glinno Minus, Bielawi.
Rok 1580.
Mijają co dopiero trzy lata, a królewska kasa znowu wyciąga rękę w kierunku poznańskich podatników.
Powiększenie fragmentu:
W 1580 roku nazwę naszej wsi zapisano ponownie jako Biezdrowsko. Zapłatę podatku przyjęto tym razem w kwietniu [1580.]04.25. Potwierdzono, przynależność do parafii Choinicza, jako właściciela wsi wpisano Monialium de Owienska. Jako obiekty wpisano tylko karczmę. Wskazano źródła podatku z 2,5 łana kmiecego i 0,5 łana karczemnego, było 3 zagrodników z ziemią. Ponownie nie wpisywano wartości pieniężnych pobranej daniny. Wymienione w rejestrze wsie parafii chojnickiej to: Choinicza, Morawsko, Tworkowo, Biezdrowsko, Kniszino, Łagieweniky, Suchilias, Glinno Maius, Glinno Minus, Bieliawy.
Rok 1581.
Wpisy z roku 1581 w zasadzie w przypadku Biezdrowska są identyczne, jak rok wcześniej, nie pojawiły się nowe elementy, czy wartości liczbowe.
Powiększenie fragmentu:
W 1581 roku wciąż używana jest nazwa Biezdrowsko.
Rok 1583.
Rejestr był prowadzony nadal w oparciu o podział na parafie, Biedrusko należało – jak zawsze dotąd – do parafii chojnickiej.
Powiększenie fragmentu:
Ostatni z dostępnych rejestrów poborowych datowany jest na rok 1583. Daninę z Biedruska przyjęto [1583].02.12. A nazwę naszej wsi zapisano jak w poprzednim rejestrze jako : Biezdrowsko. Charakter osady – tak jak i sąsiednich – przyjęto wieś, a tylko dla Chojnicy wpisano [villa] Paroch[ialis], co możemy tłumaczyć siedzibą parafii. Jako właściciela Biezdrowska podawano [Monialium Owiescensium], a jedynym charakterystycznym obiektem pozostawała [karczma]. Przy czym należy wspomnieć , że na terenie parafii chojnickiej wpisano tylko dwa młyny z dwoma kołami dziedzicznymi dokładnie w dobrach wsi Chojnica. Daninę pobrano z 1,5 łanu kmiecego i 0,5 łanu karczemnego (należącego do karczmy). Nadal było 3 zagrodników z ziemią Pobrano 2 floreny i 18 groszy, co dało w sumie 78 groszy daniny. Pojawiła się jeszcze adnotacja [płacone z trzech półłanków].
I w tym miejscu należy się jeszcze wytłumaczenie, czym były „łany”. Najprościej byłoby napisać, że „łan” była to stosowana od średniowiecza jednostka miary powierzchni gruntu, która odpowiada dzisiaj powierzchni rzędu kilkunastu (około 20) hektarów. Łany kmiece należały do kmieci, czyli zamożniejszych chłopów, łany karczemne były przypisane właścicielowi karczmy.
Jako uzupełnienie powyżej zestawionych danych mogą posłużyć informacje udostępnione na portalu:
– gdzie pod linkiem http://www.slownik.ihpan.edu.pl/index.php możemy wpisać hasło Biedrusko.
Dowiemy się wtedy, że na początku XVI wieku były ogłaszane pobory:
– w 1508 daninę pobrano od 6 półłanów i karczmy,
– w 1510 daninę pobrano od 6 półłanów.
Podsumowanie.
Z „Rejestrów poborowych województwa poznańskiego w XVI w.” dowiadujemy się, że Biedrusko jak i okoliczne wsie płaciło specjalne daniny na rzecz króla. Ich wysokość była powiązana z powierzchnią uprawianych gruntów i za podstawową jednostkę rozliczeniową przyjmowano 1 łan. Rejestry sporządzano w formie pisemnej po łacinie, zwykle w podziale na parafie lub w spisie alfabetycznym. Zanotowano następujące zapisy nazwy naszej miejscowości: w 1553 roku Byesdrowsko, w 1563 roku Biezdrowko, w 1567 roku Biezdrowsko, w 1576 roku Byezdrowsko, w 1577 roku Biesdrowsko, w 1580 roku Biezdrowsko, w 1581 roku Biezdrowsko, w 1583 roku Biezdrowsko. Ze wsi Biezdrowsko płacono daninę za grunty zróżnicowaną w latach od 2 do 7 łanów, co może świadczyć, że uprawiane było od około 40 do być może 150 hektarów gruntów – zgodnie ze współcześnie stosowanymi jednostkami powierzchni. We wsi funkcjonowała karczma i młyn z jednym kołem, jednakże od roku 1580 nie wykazywano już młyna. Jako właścicieli wskazywano ksienie z Owińsk. W zapisach znajdujemy ślady 3 zagrodników najpierw bez ziemi , a później z ziemią. W przypadku wypisywania wsi w podziale na parafie, Biezdrowsko zawsze było wymieniane jako część parafii w Chojnicy. Z rejestrów dowiadujemy się, jakie inne wsie istniały w okolicy i jak w poszczególnych latach zapisywano ich nazwy, kim byli ich właściciele. Można też prześledzić historię poborów również dla tych wsi z sąsiedztwa. Dodatkowe informacje są dostępne z portalu mapowego, gdzie naniesiono lokalizacje nieistniejących już wsi, zarówno tych, które przestały istnieć w latach odległych, jak i tych, które przestały istnieć z powodu powstania poligonu wojskowego.
Komentarze
Dodaj komentarz