W styczniu 2020 roku odbyła się premiera i promocja opracowania wydanego za zamówienie Gminy Suchy Las. Album „Ilustrowane dzieje gminy Suchy Las”, zgodnie z wypowiedziami autora Ryszarda Chruszczewskiego, był wydawnictwem szykowanym przy okazji obchodów 800-lecia Suchego Lasu. Natomiast w kolejnych miesiącach przyszedł czas, aby odnieść się do treści zamieszczonych w albumie, a dotyczących Biedruska.
Autor artykułu: Jan Marek Ka
Pierwszym zagadnieniem są zmiany nazwy miejscowości. W artykule >>Do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” ilustrowana errata nr 1 ,nazwa Biedrusko 1/4).<< podałem swoją wersję zmian nazw miejscowości wraz z przywołaniem źródeł. Części 2/4 , 3/4 oraz 4/4 już w żadnym zakresie nie zmieniają treści części 1, pokazują jednak na jakie pułapki interpretacyjne można natrafić czytając mapy, analizując źródła wtórne, jakimi są np. mapy ogólnogeograficzne, topograficzne i inne. Co więcej, na podstawie prezentowanych map poznajemy różne fakty z historii Biedruska, przy czym cały czas mamy pewien niedosyt, bo na ich podstawie trudno dokładnie określić poszczególne daty. Aczkolwiek, gdy dysponuje się wiedzą z części 1/4, fakty zaczynają się zazębiać, a źródła uzupełniać.
Przełom lat 1918/19, do Biedruska wraca polska władza. Po zwycięskim Powstaniu Wielkopolskim, po latach zaborów wróciła Polska, a wraz z nią polskie mapy. Pierwsze z nich były dość oszczędne w treści, ale wówczas nie był to jeszcze czas, żeby zajmować się nowymi mapami, trzeba było bronić naszej państwowości.
Jak możemy przeczytać, dochód ze sprzedaży tej mapy przeznaczony był na Wojsko Polskie. Mapa dość prosta w treści, żeby nie napisać prymitywna, ale co najważniejsze – z polskimi nazwami, wydana przez Polaków. Zaznaczone jest Biedrusko, przeprawa przez Wartę, a na opis poligonu już chyba nie starczyło miejsca.
Pomysł łączenia map z reklamami jest bardzo stary i nadal wykorzystywany. Zmieniają się formy ogłoszeń, dostępne narzędzia (już nie tylko mapa papierowa – ale teraz przede wszystkim elektroniczna), jednak cały czas chodzi o ten sam efekt. Mapa ma ułatwić dotarcie klienta, do miejsca gdzie może skorzystać z konkretnego zakupu lub usługi. Mapa dźwignią handlu, a może kiedyś reklamy były umieszczane również po to ,żeby finansować wydawanie map ? Za arcydzieło marketingu można uznać wydawnictwo w formie broszury, które nazywa się „Mapa wycieczkowa okolicy Poznania”, a zawiera całą masę reklam. Sama mapa jest tu raczej tylko atrakcyjnym dodatkiem, dołączonym aby nabyć w pakiecie informacje o sklepach, bankach, czy usługach.
Co by nie napisać o tej mapie, to faktem pozostaje, że dość dokładnie zostało tu pokazane Biedrusko i zasygnalizowane na niej jest istnienie Placu ćwiczeń w Biedrusku. Z ciekawostek, to autor wrysował, ale zapomniał opisać Morasko. Suchy Las na początku XX wieku wcale nie był rozbudowany wzdłuż dzisiejszej ulicy Obornickiej. Czy dało radę wykorzystać taką mapę do przeprowadzenia wycieczek ? Pewnie tak – jeśli ktoś dysponował odpowiednim środkiem lokomocji.
Wojsko do ćwiczeń na terenie poligonu potrzebowało dokładnych map topograficznych. Pierwsze z nich były prostą adaptacją map stworzonych wcześniej przez Niemców, gdyż te aż tak szybko się nie zdezaktualizowały, a ich treść w zupełności odpowiadała potrzebom polskich żołnierzy.
Utrzymano krój mapy i prawie całą treść dokładnie tak samo jak na niemieckiej mapie prezentowanej w Ryc. 43 (por.część 3/4 artykułu) Meßtischblatt Nr.3467 – Owinsk. Kopię w dobrej jakości i z możliwością dokonania dużego powiększenia obejrzymy tutaj, pod wskazanym linkiem na stronie www : https://academica.edu.pl/reading/readSingle?cid=82859980&uid=82256245 [dostęp sprawdzony 07.04.2020]. W opisie pozaramkowym potwierdzono, że bazowano na mapie i pomiarach Königliche Preussische Landesaufnahme z lat 1888, 1890 i 1911. Odnotowano także, że mapę poprawiono i wydrukowano w Zakładach Graficznych Dowództwa Okręgu Korpusu Nr VII Poznań (Oddział IV Szt. D.O.K.). Widać pośpiech w przygotowaniu tego opracowania, pozostawiono część niemieckich nazw, część z nich usunięto niedokładnie, a nową treść wniesiono niemalże odręcznie. Niestety nie ma jednoznacznej wskazówki odnośnie daty wydania, źródła podają, że jest to dokładnie rok 1921 lub nieznacznie po roku 1921. Z ciekawością można przyjrzeć się powiększeniu fragmentu obejmującego same Biedrusko z najbliższą okolicą.
Na mapie dorysowano i opisano najprawdopodobniej odręcznie kilka interesujących szczegółów.
To jest pierwsza i najstarsza mapa do której dotarłem, gdzie zamiast przeprawy promowej zaznaczono most. Temat mostu w Biedrusku godny jest kolejnej erraty do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las”, bo zamieszczony tam zapis również wymaga korekty – ale ja dziś nie będę rozwijał akurat tego wątku. Przy drodze do Chojnicy zaznaczono Dąb Piłsudskiego, które to drzewo i czy dotrwało do dziś, to wciąż kwestia do rozstrzygnięcia. Tyle, że mając na względzie obowiązujące zakazy wstępu na poligon, trudno teraz przeprowadzić wizję w terenie w oparciu o tę mapę. Przypatrując się dokładnie temu wycinkowi, zauważymy powyżej dzisiejszej ulicy Chludowskiej niedokładnie wymazane resztki nazwy Weiβenburg, a napis Bade – Anst (kąpielisko) na Rowie Północnym (okolice dzisiejszego cmentarza) w ogóle pozostał niezamieniony z języka niemieckiego. Skrót nazwy wieży ciśnień W.T. również nie został zmieniony. Widać, że spolszczenie niemieckiej mapy było wykonywane bardzo szybko z ograniczoną starannością o szczegóły. Niebawem to się miało zmienić !
Nadszedł wreszcie czas, na sporządzanie przez Polaków porządnie przygotowanych map, choć nie z wszystkimi się to udawało. W 1925 roku Wojskowy Instytut Geograficzny wydał reprodukcję z mapy niemieckiej 1 :25 000 z 1916 roku. Część opisowa została zredagowana już dość starannie. Na mapie wrysowano wiele obszarów, obiektów o przeznaczeniu typowo wojskowym. Z opisu pozaramkowego dowiadujemy się, że na czerwono oznaczono literami A,B – G pola obstrzału, w których znajdują się stanowiska i cele strzelnicze. Zielonymi liniami oznaczono na mapie granice pól obstrzału dla artylerii polowej. Pojawiają się linie nieznane na mapach cywilnych – takie, jak : granica terenu ćwiczeń, granica terenu wybuchów, granica strefy. Do tego różne symbole np. dla schroniska dla koni, telefonu, dla brodu, rogatek, posterunków bezpieczeństwa, koszy sygnalizacyjnych. Pokazane też były miejsca stanowisk obserwacyjnych : drewnianych, murowanych i z blachy falistej. Użyto jednoznacznego symbolu dla mostu na Warcie, opisano też wartownię przy moście od strony Biedruska. Natomiast przy moście od strony Promnic zaznaczono zabudowania, które znane są również z pocztówek z tego okresu. Z innych opisów warto zapamiętać, gdzie mieścił się szpital, gdzie oczyszczalnia ścieków (filtry), a gdzie kąpielisko (Kąp.). Jest jednak jeszcze jeden powód, dla którego warto prześledzić właśnie tę mapę. Już na wjeździe do Biedruska zauważyć możemy symbol linii kolejowej – była to wielokrotnie opisywana na łamach portalu eBiedrusko.pl (https://ebiedrusko.pl/aktualnosci/minely-92-lata-od-wybudowania-kolejki-waskotorowej-poznan-biedrusko-gdzie-znajdowala-sie-stacja-koncowa/) kolejka jeżdżąca z przerwami od lipca 1923 roku przez kilka kolejnych lat. Ta mapa doczekała się jeszcze wielu wznowień.
Trzy mapy z roku 1927, na które może warto dziś spojrzeć, ale niekoniecznie czerpać z nich wiedzę, bo pomimo tego samego roku wydania rzeczywistość odzwierciedlają bardzo różnie.
Mapa lewa wydrukowana i wydana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1927 roku z wydania niemieckiego 1:300 000 drukowanego w 1915 roku. Utrzymano skalę przyjętą przez Niemców, uzupełniono szosy i koleje, powrócono do polskich nazw. Z ciekawostek zaznaczono już tylko Probostwo Chojnicę, a nie samą Chojnicę. Na Warcie między Biedruskiem, a Promnicami (tak samo jak pomiędzy Radojewem, a Owinskami) zaznaczono prom. Choć wiadomo, że już był wybudowany most. W 1927 roku istniała wąskotorowa linia kolejowa do Biedruska – ale nie na tej mapie.
Mapa środkowa należy do jeszcze nieprezentowanej w tym artykule kategorii. Mapa samochodowa Rzeczypospolitej Polskiej w skali 1:300 000 została również wydana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1927 roku. Z ciekawostek, zawiera legendę pozaramkową w języku polskim i francuskim. Drogi samochodowe podzielono na : pierwszorzędne i drugorzędne szosy samochodowe i co ciekawe na drogi co do stanu, której należy na miejscu zasięgnąć wywiadu. Nad napisem Biedrusko (Murowana Goślina również) umieszczono symbol, który oznacza, że w tej miejscowości można skorzystać z telegrafu i telefonu. Na tej mapie wkreślono wąskotorówkę do Biedruska. Zapomniano natomiast zaznaczyć istnienie poligonu. Zaznaczono drogę gruntową z Chludowa w kierunku na południe od Biedruska, przy czym gdyby udało się nią wjechać na poligon, można by się znaleźć w strefie strzelań, jest to mało prawdopodobne bo w terenie były jeszcze ostrzegawcze kosze, czy szlabany. Jednak w planowaniu podróży brak poligonu na mapie mógł szczególnie przeszkodzić, zwłaszcza osobom nieznającym tej części województwa poznańskiego. Szosy główne drugorzędne (jak ta przez Biedrusko) raczej wiodły przez mosty, zakładam, że na tej mapie tak jest, gdyż na mapach samochodowych nie pokazywano w sposób szczególny mostów.
Mapa prawa stanowi nie lada zagadkę. Opisana jako Rejon Poznań – Pobiedziska – Skoki – Szamotuły wykonana w skali 1:50 000, wydrukowana również przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1927 roku „na podstawie materjału reprodukowanego w r.1924”. Częściowo przywrócono na niej polskie nazwy – ale nie w okolicach Biedruska. Na mapie drukowanej w 1927 roku wciąż widnieje Weiβenburg i Baracken Lager ! No to już wiemy, ze warstwa opisowa jest nieaktualna. Widzimy natomiast naniesioną wąskotorówkę ! Nigdy tak się nie zdarzyło, aby wybudowana w 1923 roku kolej wąskotorowa z Tamy Garbarskiej dochodziła do niemieckiego poligonu ! Być może mamy do czynienia z mapą roboczą, która posłużyła jako materiał pomocniczy do tworzenia nowych aktualizowanych map, świadczyć o tym może narysowanie kredką symboli wskazujących na dostępność telefonu i telegrafu, czy dostępności usług pocztowych.
I teraz gdyby ktoś wyrwał z historycznego kontekstu jedną z tych map, mógłby wyciągnąć błędne wnioski. Bo musimy pamiętać, że same mapy (zazwyczaj) nie tworzą faktów, one w lepszy albo gorszy sposób tylko je dokumentują. Oczywiście mogą służyć do wielu innych celów – np. najróżniejszego planowania. Zwykle współistnieją z innymi dokumentami.
Przenosimy się tylko o rok, aby przypomnieć kolejne wydanie mapy typowo wojskowej.
Mapa została opatrzona klauzulą „Tylko do użytku służbowego”. Wydana została przez Wojskowy Instytut Geograficzny w Warszawie w roku 1928. Jako jej źródło podano poprzednie wydanie z 1925 roku, że jest to kolejna reprodukcja z mapy niemieckiej z 1916 roku i że obszar obozu ćwiczebnego uzupełniono z planu fotogrametrycznego z 1925 roku. Trudno odszukać na niej jakieś błędy, czy zaskakujące elementy, które by ją jakoś specjalnie wyróżniały. Może akurat to wydanie pozwala prześledzić lepiej dość dziwny układ torów wąskotorówki już w samym Biedrusku. Tory prowadziły do tartaku, w okolice starej wagi (obecnie Motylarnia) i pozwalały na odstawianie wagonów i przetaczanie lokomotywy w kierunku jazdy powrotnej. Niewcieloną w obszar poligonu część Chojnicy tu opisano Plebanja Chojnica, choć używana była również nazwa Probostwo Chojnica.
Inną mapę, datowaną na rok 1929 przypominam już tylko w jednym celu, aby dokonać ponownie, już po raz ostatni, jednego porównania.
Żółtymi obwódkami powyżej zaznaczyłem dwie miejscowości, o pomieszaniu nazw których, była już mowa w części 1/4 i 3/4 tego artykułu. Stosowne zestawienie fragmentów map ilustrujących ten stan poniżej :
Na czas dwudziestolecia międzywojennego zapanował polski ład w nazwach Biedrusko i Fałkowo (Chwałkowo). Polacy wiedzieli jak nazywają się ich miejscowości i byt dwóch Weiβenburgów w nieodległych od siebie okolicach był zbędny i wydawał się być zakończony. Niestety podczas okupacji hitlerowskiej, w okresie II wojny światowej faszyści znowu próbowali narzucić powrót do im pasujących wersji nazw – do ładu (w zasadzie bałaganu) niemieckiego, ale i tak po raz drugi w 1945 roku wraz z odzyskaniem niepodległości wrócono do znanego od wieków polskiego zapisu.
Rok 1930 , w Europie i na świecie trwa wielki kryzys gospodarczy, w tym w szczególności Niemcy borykali się dużymi problemami ekonomicznymi związanymi m.in. z niemożnością zapłaty reparacji wojennych po przegranej wojnie. I dokładnie w tym czasie, wydawana jest taka mapa :
Nasuwa się podstawowe pytanie, dlaczego Niemcy wydają – a w zasadzie wznawiają – ponownie dość szczegółową mapę, której cały arkusz dotyczy tylko terytorium Polski ? W intersującym nas obszarze okolic Poznania nie zmieniono w treści prawie nic w stosunku do czasu I wojny, kiedy to poprzedni raz mapę w takiej skali uaktualniano. Na mapie z 1930 roku mamy „niemieckie” Biedrusko, plac ćwiczeń wojskowych i inne elementy starego niemieckiego ładu. Odpowiedź wydaje się oczywista, oni chcieli tu wrócić, tak bardzo przyzwyczaili się do posiadania ziem zagarniętych podczas zaborów Polski.
Okolica żyje, teren ulega przekształceniom, coś nowego się pojawia, starego przestaje istnieć – jednym słowem dotychczasowa mapa przestaje być aktualna, a żołnierzom do ćwiczeń na poligonie najbardziej potrzebna jest aktualna wiarygodna mapa topograficzna. Taką też przynosi rok 1933.
Jest to ostania przedwojenna polska mapa topograficzna wydana w skali 1:25 000, do której dotarłem. Dzięki porównaniom z mapą z 1928 roku w tej samej skali możemy poczynić pewne obserwacje.
- Pojawiły się nowe wały ziemne na strzelnicy w Króliczym Lesie.
- W międzyczasie wybudowano nowy most, na południe od dotychczasowego. Po stronie wschodniej Warty przestały istnieć budynki przy dotychczasowym moście. Po stronie zachodniej wybudowano nowy nasyp na najazd na most, w 1933 roku nie jest już wykazywana wartownia przy moście.
- W 1933 roku pojawił się nowy obiekt z budynkiem w środku, otoczony ogrodzeniem w kształcie zbliżonym do kwadratu.
- W 1933 roku w okolicy dzisiejszej ul. Ogrodowej i ul. Powstańców Wielkopolskich ubyło budynków w porównaniu z 1928 rokiem.
- W 1933 roku rozebrane już zostały tory kolejki wąskotorowej w całym Biedrusku, nie są też pokazywane posterunki kontrolne.
- W 1928 roku było pokazane więcej dróg orientacyjne tam, gdzie teraz znajduje się osiedle Natura.
- Zmienił się układ dróg i alejek.
- Zmieniła się ilość zabudowań.
- W 1933 roku nie opisano kąpieliska na Rowie Północnym w okolicy dzisiejszej ulicy 1 Maja.
Drugi rejon, gdzie dostrzeżemy zasadnicze zmiany na mapie – to okolice od Radojewa do dzisiejszej Drogi Generalskiej.
- W 1933 roku pojawia się nowa jezdnia dla drogi Biedrusko – Radojewo. Dziś wiemy, że są tu dwie jezdnie jednokierunkowe. Sam pomysł wydaje się dość dziwny, bo zarówno w dotychczasowym śladzie , jak i w nowym, było wystarczająco dużo miejsca na takie wykonanie szosy, tak aby pojazdy mogły się mijać.
- Rozebrano tory kolejki wąskotorowej, nawet dziś przejeżdżając tą trasą wyczuwamy wzniesienia z obu stron Potoku Młyńskiego. Takie wzniesienia bez problemu pokonuje się pieszo, rowerem, samochodem, czy też konno. Jednak dla kolei takie przewyższenia mogły powodować problemy (ślizganie kół) przy podjazdach.
- Pojawia się na mapie kształt wyrobiska. Trochę tak jakby ktoś zrobił sobie małą żwirownię przy drodze. Być może wykopywane w tym miejscu kruszywo posłużyło do bodowy drogi (nasypów).
- Na mapie pojawia się wydzielony zespół baraków – Obóz broni pancernej zwany również „Kaniów”. Przy tej okazji zmienia się nieco układ dróg, zgodnie z potrzebami czołgistów.
Mapa jest tworem żywym, żyje w treści – ulega uaktualnieniom, żyje także sam nośnik informacji.
Nośnikiem tej mapy był arkusz papieru. Z opisu pod ramką mapy odczytujemy, że zdjęcie topograficzne (pomiar treści sytuacyjnej i wysokościowej na stoliku topograficznym) pochodzi z 1888 roku. Dokonali go kartografowie pruscy. W 1932 roku aktualność mapy sprawdził porucznik Andrzejowski Jan. Po czym w 1933 roku drukiem mapę wydał Wojskowy Instytut Geograficzny. Wraz z nastaniem II wojny światowej ten konkretny arkusz trafił 21 grudnia 1939 roku do zasobu map armii niemieckiej. Po 44 latach, 10 maja 1984 potwierdzono, że mapa znalazła się w bibliotece Kongresu Stanów Zjednoczonych w Oddziale Geografii i Map. W XXI wieku mapa została zeskanowana i udostępniono wgląd do niej. W 2017 roku Archiwum Map Pomorza Zachodniego dodaje plik i pod linkiem możemy oglądać tę mapę ! Wiosną 2020 roku Jan Marek Ka proponuje czytelnikom portalu ebiedrusko.pl zapoznanie się poprzez internet z jej treścią i to w bardzo dobrej rozdzielczości !
Dzięki działalności Wojskowego Instytutu Geograficznego w dwudziestoleciu międzywojennym zaczęły powstawać bardzo rzetelne mapy topograficzne w różnych skalach. Dobór technik i metod kartograficznych przez polskich kartografów był już na tyle profesjonalny, że polskie mapy niczym nie ustępowały zagranicznym. A trzeba pamiętać, że w czasie gdy Polska była pod zaborami, pomiary ziemi, a w konsekwencji tworzenie map, przeszły niezwykłą rewolucję technologiczną opartą o sieci triangulacyjne. One w Polsce również były zakładane, ale to nie Polacy decydowali gdzie i jakie, a co za tym idzie nie mieli większego wpływu na powstawanie map, co pozostawało od zawsze domeną administracji rządowych i sztabów wojskowych – czyli w tamtym czasie naszych zaborców. W dziedzinie kartografii, a w szczególności w przypadku map topograficznych bardzo szybko odrobiliśmy opóźnienia wywołane zaborami.
Trudno na tej mapie wskazać nowe elementy, o które moglibyśmy wzbogacić naszą wiedzę o Biedrusku i obozie ćwiczebnym. Granice poligonu zostały wyraźnie wkartowane, choć sam opis „Obóz ćwicz. Biedrusko” wymaga trochę wpatrzenia się w warstwę opisów.
Na mapie z 1935 roku, jednak nie został pokazany ani poligon, ani nawet nazwy miejscowości, które zostały przez niego wchłonięte.
Małym odstępstwem od prezentowania map będzie zaprezentowanie opracowania mapopodobnego z 1936 roku.
Ten plan przypominam wcale nie z powodu jego nadzwyczajnej atrakcyjności. Być może powstał w ramach nauki topografii dla żołnierzy, może ktoś po prostu odrysował fragment profesjonalnej mapy. Jedno jest pewne – nie wykonał go Poznaniak, Wielkopolanin. Skrócona do „Biedrusk” bez „o” nazwa nigdy wcześniej nie funkcjonowała bezpośrednio w terenie. Pojawia się kilka razy w materiałach publikowanych w stolicy i to najczęściej, gdy autorami nie byli Poznaniacy (kilka przykładów podałem w części 1/4 tego artykułu). Taką pisownię traktować należy raczej jako ciekawostkę – przykład mieszania się gwar i naleciałości językowych z różnych zaborów w odrodzonej Rzeczpospolitej.
To bardzo ciekawa mapa wydana w roku 1937 oczywiście przez wojskowy Instytut Geograficzny, na dwa lata przed wybuchem II wojny światowej. Graficznie mapa bardzo przypomina opracowania współczesne. Natomiast należy zwrócić uwagę, jakie dodatkowe elementy oznaczono na mapie, a były to : lotniska oświetlone i nieświetlone, lądowiska z obsługą i bez obsługi, porty i lądowiska dla wodnopłatowców, porty dla sterowców, radiostacje lotnicze portowe i goniometryczne, radiolatarnie, latarnie lotnicze i morskie itd. Zdefiniowaną szrafurą zaznaczono tereny niebezpieczne oraz strefy zakazane dla przelotów. I właśnie w ten sposób oznaczono obszar odpowiadający poligonowi w Biedrusku, jako strefę niedostępną dla lotnictwa.
Mapy administracyjna z 1937 roku uwzględnia siedziby gmin wiejskich w Czerwonaku, Rokietnicy i Piątkowie. Poznań był oczywiście miastem wojewódzkim. Z przebiegu wyrysowanych granic gmin wynika, że Biedrusko wraz z całym ówczesnym terenem poligonu przynależało wówczas do gminy Czerwonak.
Wkroczenie Wehrmachtu do Austrii wskutek „przyłączenia” do III Rzeszy miało miejsce 12 marca 1938. Natomiast 30 września 1938 roku Niemcy zajęli Kraj Sudetów należący wcześniej do Czech ( Czechosłowacji), a 15 marca 1939 roku dokonali aneksji reszty obszaru Czech i doprowadzili do powstania Słowacji – swojego sojusznika. Europa stała u progu II wojny światowej. Tak jak przed ostatecznymi zaborami Polski w XVIII wieku, tak i pod koniec lat trzydziestych XX wieku, kartografia niemiecka przygotowywała się „praktycznie” na czas wojny.
Czy jest to może ta sama mapa, co na ryc.62 z 1934 roku, tyle że w wersji monochromatycznej (czarno-białej) ? Nie jest tak, choć podobieństwo jest oczywiste. Tym razem, to nie Polacy korzystali z niemieckich pomiarów, ale to Niemcy skorzystali z polskiej mapy, całkowicie w jakimś celu utrzymali dokładnie nazewnictwo polskich miejscowości, tak aby było zgodne z nazwami spotykanymi w terenie, a treść niemieckojęzyczną umieścili poza ramką mapy, a w treści mapy tylko dla największych miejscowości dodano ich starą wersję niemiecką. Z taką mapą nacierające wojska mogły poruszać się po nie swoim terenie, czyli jawne przygotowania do wojny.
1:100 000 Eiheitsblatt – Grossblatt
Z mapą w takiej skali wojsko w czasie wojny jest w stanie dość sprawnie się poruszać. Pomimo tego, że mapa wydana została bardzo profesjonalnie, nie znajdziemy na niej informacji, kto ją wydał. Odszukamy natomiast uwagę: „Sonderausgabe”, czyli wydanie nadzwyczajne lub specjalne. Drugi dopisek „nur für den Dienstgebrauch” wskazuje, że mapa została przygotowana tylko na użytek służbowy. Mapa krojem odpowiada grupie map Karte des Deutschen Reiches 1:100 000 – Großblatt/Einheitsblatt – arkusze zbiorcze KDR100 z lat 1921 – 1945 wydawanym przez Reichsamt für Landesaufnahme w Berlinie.
Na tej niemieckiej mapie z 1938 roku pokazano pod ramką, z jakich arkuszy map polskiego WIG-u korzystano. Niemiecka mapa miała większy format, powstała ze złożenia 4 arkuszy map polskich w jeden arkusz, przy zachowaniu tej samej skali. Na tej mapie nazwa naszej miejscowości była wpisana poprawnie – Biedrusko.
Niemiecka mapa lotnicza z datą aktualności danych na dzień 13 sierpnia 1938 roku do złudzenia przypomina polską mapę pokazaną na ryc. 65. Dokładnie w tym samym miejscu na północ od Poznania jest pokazana strefa zakazana do lotów. Tyle, że dotyczy to okolic miejscowości opisanej skrótem jako Weiβenbg. Trudno wyrokować, czy takie nazwy były celowo pokazywane, czy omyłkowo. W Polsce też drukowało i drukuje się mapy, gdzie Roma to Rzym, a Milano to Mediolan. Jednak mając na uwadze napięcia międzynarodowe, które pojawiły się w Europie po dojściu do władzy w Niemczech Adolfa Hitlera, można przypuszczać, że były to działania przemyślane.
Pytanie nasuwa się samo, po co Niemcom była dodatkowa kopia polskiej mapy administracyjnej z 1937 roku (pokazanej na ryc. 66), gdzie dokładnie naniesiono granice administracyjne gmin, powiatów, województw wraz z zaznaczeniem siedzib władz ? W sytuacji, gdy przygotowywano się do przejęcia władzy, przyszłym urzędnikom niemieckim, którzy mieli tu przybyć, przydatne były na początek dane polskie. Stąd na mapie mamy wpisane Biedrusko, a nie którąś z niemieckich tymczasowych wersji jego nazwy.
A więc wojna. Niemiecka wojenna mapa drogowa ze złowieszczą datą 1.IX.39. Nieważne, czy drukowana przed, czy po 1 września. Przygotowana została nie dla frontu, nie dla działań bojowych, to jest mapa dla tych, którzy mieli przyjść zaraz po czołgach, dla zaopatrzenia, dla faszystowskich urzędników. To taka mapa na początek, żeby nie zabłądzić, żeby dotrzeć do miejsc, gdzie planowano wprowadzać porządek wymyślony przez Adolfa Hitlera. Odnośnie nazw – oczywiście mapa była bardzo aktualna, poprawne polskie nazwy miejscowości, ewentualnie napisy w dwóch językach, było i Biedrusko i Fałkowo, ale obóz ćwiczebny to już był Truppen Übungplatz – jeszcze chwilowo bez dalszej nazwy. W 1939 roku niemiecka kartografia była bardzo dobrze przygotowana na okoliczność wojny w Polsce, o czym świadczą powyżej przedstawiane mapy.
Nastał czas wprowadzania niemieckiego porządku, reguł w tym i nazw. Na terenach Wielkopolski Niemcy wracali głównie do nazw, których używali do 1918 roku, przy czym w przypadku Biedruska jeszcze pokutował błąd pierwotnie źle nadanej nazwy i ta niekonsekwencja pojawiała się na mapach aż do końca wojny. Prześledźmy niemieckie mapy z okresu okupacji hitlerowskiej, które pokazują różne zmiany, które zachodziły głównie na terenie obozu zabudowanym barakami.
Podczas okupacji powstawało bardzo dużo map, z których można czerpać wiedzę o poczynaniach tak okupanta – jak i wywiadów koalicji antyhitlerowskiej. Mapy wykonywano w bardzo różnych skalach. Ten okres prześledzimy dokładniej przyglądając się, jak zmieniały się treść map wykonanych dokładnie w tej samej skali. Największą skalą map topograficznych z jaką się spotkałem dla tego okresu było 1 : 25 000.
1 : 25 000
Mapa z 1940, czyli faktycznie na początku okupacji, miała porządkować w szczegółach nazwy miejscowości. Aktualne nazwy wpisano kolorem czerwonym, a dotychczasowe kolorem czarnym. Warthelager to nazwa, którą wprowadzano w mało zdecydowany sposób, bo gdzieś tam w tle błąkał Weiβenburg, a Bolechowo przemianowano na Bernau. Na mapie mamy czynny most wybudowany na Warcie. Nie dopisano nazwy stacji w Bolechowie. Ta mapa była dość aktualna w momencie jej wydania.
Warstwa mapy z informacjami szacunkowej przydatności gleb została kolorami wniesiona na podkład topograficzny, nie wnikając w jej treść rolniczą zauważamy, że nie przeprowadzono (albo nie pokazano na mapie) określenia gruntów dla terenu obozu wojskowego. Przeznaczenie takiej mapy mogło być różne – zarówno fiskalne jako taksacja dla katastru gruntów, jak i planistyczne, czy gospodarcze. W 1942 roku zapomniano, że już dwa lata wcześniej Niemcy wpisali nową – swoją nazwę dla Biedruska.
Jest to dość szczególna mapa, dedykowana obozowi ćwiczeń. Opracowana została w cięciu dostosowanym w ten sposób, aby na jednym arkuszu zmieścił się cały obszar poligonu wraz z infrastrukturą towarzyszącą. Z opisu pozaramkowego wynika, że jest aktualna na październik 1943 roku. Pokazano tu rozbudowę obozu o kolejne baraki, które powstały na terenie pomiędzy dzisiejszymi ulicami Zjednoczenia, Chludowską i 7 Pułku Strzelców Konnych. Powstały szybko, najprawdopodobniej większość z nich była drewniana. Choć słabo widoczna, ale nazwa stacji kolejowej to również Warthelager. Na tej mapie nie widzimy już nazw polskojęzycznych i w pewnym sensie jest to jakieś uporządkowanie treści w warstwie nazewnictwa. Choć jeszcze w 1941 roku ta sama edycja mapy była mniej konsekwentna. Podawała polską nazwę Biedrusko i tylko w nawiasie Weiβenburg.
Mapa jednostkowa Truppenuebungsplatz Warthelager w wydaniu z 1941 roku z widocznymi śladami użytkowania.
Zgodnie z opisem, ta mapa miała być aktualna na wrzesień 1944. Być może jest to jedna z najpóźniejszych map topograficznych, które Niemcy wydali w czasie trwania okupacji. Jest to mapa cywilna, inaczej niż na mapie z 1943 roku, tutaj zdecydowano się podawać nowe nazwy miejscowości mniejszą czcionką, a stare większą czcionką i to jeszcze w nawiasie. W 1944 roku nie pokazano tych wszystkich baraków, które pojawiły się w 1943 roku. Trudno dziś stwierdzić, czy tej mapy nie zaktualizowano, czy też tak szybko jak dodatkowe baraki powstały, jeszcze szybciej je rozebrano. Nigdy później już się nie pojawiały. Na tej mapie widać już lepiej, że stację kolejową nazwano Warthelager.
W okresie II wojny światowej powstało wiele map w skali 1 : 100 000, które obejmowały obszar, gdzie leży miejscowość i poligon Biedrusko.
1 : 100 000
Kolejna z map, która zaraz po zajęciu ziem polskich przez hitlerowców miała porządkować niemiecki porządek nazw miejscowości. Tak, aby nie było wątpliwości niemieckie nazwy wpisano kolorem czerwonym. Część opisu pozaramkowego była sporządzona zarówno w języku niemieckim, jak i polskim.
Tym razem, dla arkusza nr 68 Mapy Rzeszy Niemieckiej, jako podkład topograficzny wykorzystano opracowanie archiwalne niemieckie, opis pozaramkowy był już tylko w języku niemieckim. Kolorem fioletowym naniesiono warstwę opisów miejscowości wg stanu na sierpień 1944 roku. Niewątpliwą ciekawostką jest nazwa Reisig, która pojawiła się dla części Chojnicy, która nie była wcielona do obszaru poligonu. Zarówno dla Biedruska jak i dla stacji kolejowej w Bolechowie pojawia się Warthelager, ale obóz ćwiczebny to Truppen Übungplatz Posen. Jak nietrudno zauważyć Niemcy wymieszali na mapach wszelkie możliwe sposoby nazywania samego poligonu wojskowego i Biedruska.
W 1944 armia amerykańska wydaje mapę w skali 1: 100 000 dla terenów Polski. Skompilowana została z przedwojennych map WIG-u, klasyfikację dróg oparto o raporty wywiadu brytyjskiego z 1943 roku.
W lipcu 1944 Związek Radziecki dość skutecznie wypchnął już hitlerowców ze swoich ziem, w lipcu ogłoszono w Chełmie manifest lipcowy, armia radziecka zbliżała się do linii Wisły. W czerwcu 1944 roku alianci przeprowadzili desant w Normandii. Nie było do końca pewne, czy żołnierzom amerykańskim nie będą potrzebne mapy Polski. Na pewno takie mapy mogły być przydatne lotnikom, którzy zapuszczali się również w te rejony. Jednak na mapie pojawiają się ciekawe oznaczenia, które przydatne mogły być zwłaszcza wojskom lądowym. Dla przykładu dla dróg szutrowych wprowadzono oznaczenia W oraz N, gdzie dla „suchej pogody” drogi mogły być W – (wide) szerokie lub N –(narrow) wąskie. W Biedrusku pojawia się opis „Mon” – monument. Trudno wyrokować, którego pomnika dotyczył. Co ciekawe opisano „Obóz cwicz. Biedrusko”, kto mógł odczytać takie informacje z tej mapy ? Tylko ktoś, kto znał język polski, czyli nie statystyczny, typowy amerykański żołnierz.
1 : 250 000
Na niektórych egzemplarzach tego arkusza dopisany był również Army Map Service. U.S. Army Washington. D.C. . Kolejna mapa wydana przez aliantów w skali pozwalającej na wykorzystywanie przez wojska lotnicze. Również w tej skali Biedrusko było zaznaczane na mapie, z niewiadomych względów nie zaznaczono obszaru poligonu.( szarą szrafurą zaznaczano rzeźbę terenu – tam gdzie wysokość n.p.m. była większa od 100 m) .
1 : 300 000
Powyżej różne wydania niemieckiej mapy przeglądowej Europy, które pojawiały się w latach II wojny światowej. Wpatrując się w kolejne edycje, zauważamy proces „umacniania się” na mapie nazwy Warthelager, który jednak definitywnie został przerwany zimą 1945 roku, gdy ziemie powiatu poznańskiego zostały oswobodzone od rządów i wojsk hitlerowców. Jak widać mapa była wydawana w różnej szacie graficznej, a pojawiały się również wielkie arkusze ścienne zbiorcze tej mapy, które najprawdopodobniej były wykorzystywane w urzędach i w sztabach wojskowych.
Zbiorcza mapa wydana w lutym 1942, ze stanem aktualności maj 1941. Nazwa arkusza Stolp-Schroettersburg, to odpowiednio Słupsk – Płock. I na takim mapowym wycinku Europy można było wypatrzeć Biedrusko i obóz wojskowy, oczywiście nazwane po niemiecku.
1 : 500 000
W skali 1 : 500 000 wydawane były mapy przeznaczone dla lotnictwa albo mało dokładne mapy sieci drogowej. Co ciekawe, Niemcy nie wznawiali starych edycji map bez ich aktualizacji. Coś na tych mapach się zmieniało, a co dokładnie, to w powiększeniu grafiki wypatrzy każdy, kto czytał wcześniejsze zdania tego artykułu.
1 : 1 000 000
Mapa Polski i krajów ościennych w skali 1:1 000 000 została wydana przez Wojskowy Instytut Geograficzny w 1943 roku w Edynburgu w Szkocji. Polscy kartografowie działając podczas II wojny światowej w Wielkiej Brytanii opracowali kolejne wydanie klasycznej mapy geograficznej, gdzie na 4 arkuszach przedstawiono cały obszar Polski wg. granic z dnia 1 września 1939 roku. I na takiej mapie zostało uwzględnione Biedrusko ! Przy czym o wyborze miejscowości najprawdopodobniej decydowały względy o charakterze militarnym, a nie geograficznym. Dziwnym wydaje się również pominięcie Suchego Lasu czy Chludowa, przy jednoczesnym pokazaniu mniejszego Wargowa. Tu być może decydował fakt istnienia stacji kolejowej.
Jak wynika z zaprezentowanych przykładów map różnego pochodzenia i przeznaczenia, Biedrusko było pokazywane od początku XX wieku zarówno na wielkoskalowych mapach topograficznych , jak i w opracowaniach w skalach małych, typowych dla map geograficznych.
Do zarządzania obozem wojskowym przydatne były również zwykłe plany pokazujące rozmieszczenie ulic i zabudowań. Ten powyższy został wykonany w okresie II wojny światowej przez Niemców. W celu ustalenia daty jego aktualności, można go zestawić i porównać z mapą z ryc.74.
Na mapie z lewej strony, dla której znamy datę jej aktualności, wyróżniłem grupę baraków, której nie zawiera plan przedstawiony po prawej stronie. Najprawdopodobniej plan powstał wcześniej, stąd ta różnica. Oczywiście mogło być inaczej, Niemcy z jakiś względów mogli rozebrać grupę baraków, np. żeby coś ukryć, czy zatuszować przed końcem wojny. Takie działania raczej przeprowadza się w pośpiechu i nie ma wtedy czasu, na prefabrykowanie dokumentów. Logicznym jest natomiast, że do czasu gdy powstały i zostały wydrukowane szczegółowe mapy, korzystano z odręcznych planów, które miały jeszcze jedną zaletę – były wykonane w dokładniejszej skali.
Od 1945 roku nazwa Biedrusko wróciła na stałe do dokumentów, map, do życia regionu i nie ulega zmianie.
Dzięki wydaniu „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” powstał ten mój jeden, bardzo obszerny, trochę polemiczny, składający się aż z 4 części artykuł. Najprawdopodobniej nie zmobilizowałbym się do opisania historycznych materiałów kartograficznych i pochodnych dotyczących Biedruska, gdyby nie pretekst, który dał mi Ryszard Chruszczewski, który niedokładnie podał okresy obowiązywania różnych niemieckich nazw dla Biedruska. Dziękuję bardzo za tę „niedokładność”, bo dała mi duży impuls do pracy.
Stan faktyczny dokładnie opisałem w pierwszej części artykułu, natomiast treść kolejnych trzech części miała pokazać, jak trudno korzystać z samych map jako jedynych źródeł wiedzy historycznej, gdy mieszają się na nich różne, często sprzeczne treści.
Zaprezentowany w artykule przegląd map przerywam w 1945 roku, czyli w dacie, gdy nazwa Biedrusko powróciła do swojego tradycyjnego, historycznie ukształtowanego polskiego zapisu.
Autor artykułu: Jan Marek Ka
Źródła Ilustracji:
48 – 85 domena publiczna : Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa, Repozytorium Cyfrowe Instytutów Naukowych, Biblioteka Narodowa – polona.pl, Deutsche Fotothek, Archiwum Map Zachodniej Polski, Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Wrocławskiego, David Rumsey Map Collection, Instytut Zachodni, www.walkowiak.pl, https://geoportal.rgo.ru, Biblioteka Uniwersytecka UAM w Poznaniu, Archiwum Państwowe w Poznaniu, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, aukcje internetowe, strony internetowe, materiały własne.
Poprzednie części artykułu:
Do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” ilustrowana errata nr 1 ,nazwa Biedrusko 1/4)
Do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” ilustrowana errata nr 1, nazwa Biedrusko na mapach (2/4)
Do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” ilustrowana errata nr 1, nazwa Biedrusko na mapach (3/4)
Komentarze
Jedna odpowiedź na „Widziane z Biedruska. Do „Ilustrowanych dziejów gminy Suchy Las” ilustrowana errata nr 1, nazwa Biedrusko na mapach (4/4).”