Od momentu udostępnia przez władze wojskowe asfaltowej drogi wiodącej przez teren poligonu, a łączącej Biedrusko ze Złotnikami, mieszkańcy i turyści uzyskali możliwość lepszego kontaktu z miejscami historycznymi związanymi z dziedzictwem kulturowym okolicy. Zwykle tę trasę pokonuje się rowerem w ramach wycieczek rodzinnych lub zorganizowanych rajdów. Większość zatrzymuje się choć na chwilę w okolicach ruin kościoła w Chojnicy. Po wykonaniu kilku zdjęć i zwiedzeniu pozostałości po zniszczonej świątyni, ciekawi informacji o tym miejscu, odwiedzający czytają treść umieszczoną na zielonej tablicy znajdującej się na lewo od głównego wejścia.
/opracował Jan Marek Ka/
Zdjęcie: źródło własne
Zdarza się, że później opisują swoje rowerowe wyprawy korzystając z tych właśnie zapisów i ilustrują je wykonanymi zdjęciami, a relacje z wypraw umieszczają w różnych zakątkach wirtualnego świata – na blogach, stronach, czy forach internetowych. Jednakże próba rozbudowania wiedzy o kościele w Chojnicy właśnie w oparciu o zasoby cyfrowe internetu, nie daje zbyt dużych rezultatów. W zasadzie tylko tekst zamieszczony w ubiegłym roku na portalu ebiedrusko.pl (link dostęp 2016.08.01) w sposób całościowy zbiera informacje o wsi, parafii i kościele w Chojnicy. Jednak go nie wyczerpuje.
Postanowiłem wykonać pewną pracę, aby ten stan zasobów świata cyfrowego wzbogacić o informacje i materiały dostępne w bibliotekach „klasycznych”, tak aby wiedza o Chojnicy i jej okolicach była pełniejszą, a pamięć o tym miejscu również zaistniała na większą skalę w internecie. Okazuje się, że historycy opisali wiele faktów, zgromadzili już stosunkowo dużo materiałów i informacji , ale ta wiedza nie jest powszechnie dostępna, a szkoda aby efekty ich pracy pozostawały mało znane. Historykom należy się wielkie uznanie za prowadzone fachowo prace.
Owoce moich poszukiwań postaram się naświetlić w cyklu artykułów, bo jak do tej pory udało mi się dotrzeć do kilku dość obszernych źródeł, które zamierzam przedstawić. Informacje w nich zawarte w części się powtarzają, w części uzupełniają, czasami wykluczają, postaram się do minimum ograniczyć własne komentarze, aby pozwolić czytelnikom na dokonanie stosownych ocen.
Uznałem, że naukowe publikacje drukowane współcześnie lub w nieodległej przeszłości oddają najlepiej bieżący stan wiedzy o wsi i kościele w Chojnicy. Zarazem ich autorzy dokonali już weryfikacji źródeł historycznych i zawartych w nich informacji, które w przeszłości podawały rozbieżne przekazy.
Rok 1977 – to data publikacji „Katalogu zabytków sztuki w Polsce”, tomu V poświęconego zabytkom dawnego województwa poznańskiego, a dokładniej zeszytu 20 opisującego dawny powiat poznański. Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk jest wydawcą i gwarantem rzetelności tego opracowania. O misji i zakresie „Katalogu” można aktualnie przeczytać na stronie internetowej Instytutu (link dostęp na dzień 2016.08.01). Uznałem przypomnienie właśnie tej publikacji, za najbardziej wskazane do rozpoczęcia pogłębiania wiedzy tak o samym kościele, jak i o nieistniejącej już wsi Chojnica.
W przypadku najnowszej historii kościoła w Chojnicy bardzo ważne są daty sporządzenia dokumentacji fotograficznej do tego opracowania, gdyż działo się to równolegle z ważnymi wydarzeniami w procesie postępowania największych zniszczeń budowli.
Czarno – białe zdjęcia, które pochodzą z „Katalogu” były wykonane w latach 1973 – 75, jest to informacja niezwykle istotna. Na opisanym obszarze poddano inwentaryzacji bardzo wiele zabytków budownictwa głównie sakralnego, ale ja skorzystam tylko z efektów tej pracy odnoszących się do kościoła w Chojnicy, aczkolwiek zachęcam do zapoznania się z całą publikacją. Są to jedyne ruiny kościoła na terenie poligonu w dawnym powiecie poznańskim.
„CHOJNICA RUINA KOŚCIOŁA PAR. p.w. św. Jana Chrzciciela (fig.9). Proboszcz wzmiankowany 1388. Budowa obecnego późnogotyckiego kościoła rozpoczęta 1531 kosztem właściciela wsi Jana Przecławskiego, ukończona 1546 przez jego syna Andrzeja kanonika katedry poznańskiej i wikariusza generalnego.
Zapewne w tym samym czasie, lub nieco później dobudowa kaplicy (istniała 1641), a w pocz. w. XVII zakrystii.”
Już pierwsze zdania z „Katalogu” niosą inny przekaz niż tablica informacyjna zawieszona na murach ruiny budowli. Być może zapis zamieszczony na tablicy powinien zawierać informację, że kościół wybudowano w latach 1531 -1546, a nie o tym, że zakończenie pierwszego etapu budowy datowane jest na rok 1531? Najprawdopodobniej wówczas dopiero rozpoczęto trwającą 15 lat budowę, choć kwestia ta nie została jeszcze definitywnie rozstrzygnięta przez historyków. Natomiast w „Katalogu” zgubiono w wezwaniu kościoła słowo „ścięcia”. Kościół parafialny w Chojnicy, którego ruiny przetrwały do dziś, nosił bowiem wezwanie Ścięcia Świętego Jana Chrzciciela. Inne źródła podają, że pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela był wzniesiony wcześniejszy, drewniany kościół w Chojnicy. Zmiana wezwania została odnotowana przez kronikarzy w 1586 roku. Najprawdopodobniej przez jakiś czas mogły współistnieć dwa budynki kościelne – stary drewniany i nowy murowany, a dla ich przyszłego rozróżniania zmieniono nieco wezwanie.
Zamieszczone w „Katalogu” zdjęcie (wykonane w latach 1973-75) obrazuje stan przed zawalaniem się dachu w 1976 roku. Dla porównania zestawiłem je z widokiem współczesnym w podobnym kadrze z roku 2015.
Tu wypada poprawić opis zdjęcia z „Katalogu” . To jest widok od południowego wschodu.
Zdjęcie: Chojnica, ruina kościoła stan na rok 2015. Źródło własne.
„W 2 ćw. w. XVIII częściowa barokizacja kościoła: zasklepienie kaplicy i zakrystii, przemurowanie okien i fasady zach. staraniem Franciszka Radzewskiego i jego żony Zofii z Czarnkowskich (kartusz z ich inicjałami i herbami znajdował się do ok. 1960 nad wejściem z kościoła do kaplicy).1838 projekt rozbudowy kościoła z inicjatywy Bielińskich, ówczesnych właścicieli, niezrealizowany. 1845 i 1860 remonty: m.i. przełożenie dachów. 1933 konserwacja. Od 1947 kościół w postępującej ruinie, pozbawiony wyposażenia. 1957 prowizoryczne zabezpieczenie: uzupełnienie pokrycia dachu, zamurowanie wejść. W następnych latach postępująca dewastacja, 1976 zawalenie sklepień. Kościół orientowany. Murowany z cegły w układzie polskim, otynkowany. Salowy, trójprzęsłowy, zamknięty od wsch. trójbocznie. Od pn. kwadratowa zakrystia i przy przęśle środkowym prostokątna kaplica, pod którą krypta. Od pd. ślady kruchty (istniała jeszcze 1960). Wnętrze (fig. 12) do 1976 nakryte sklepieniem
gwiaździstym z żebrami spływającymi na wsporniki wczesnobarokowe z 1. ćw. w. XVII w formie kartuszy
z herbami Glaubicz Przecławskich, zwieńczonych główkami aniołów (trzy wsporniki skute). W zakrystii i kaplicy sklepienia żaglaste (w kaplicy zarwane), w krypcie pod kaplicą kolebkowe. Ściany wnętrza rozczłonkowane lizenami, między którymi płytkie wnęki mieszczące okna, pierwotnie wysmukłe, ostrołukowe, w okresie baroku zamknięte odcinkiem łuku; pierwotnie okno w środkowym przęśle od pd., zamurowane z przebitym okienkiem kolistym.”
Zdjęcie: okno koliste w środkowym przęśle po południowej stronie. Stan na rok 2016. Źródło własne.
„Zewnątrz kościół opięty jednouskokowymi szkarpami z wnęczkami zamkniętymi odcinkowo. W przęśle środkowym elewacji pd. pozostałości murów kruchty oraz portal z 2. ćw. w. XVI (fig. 17), ostrołukowy, profilowany.”
„Gzyms wieńczący barokowy, profilowany, zachowany częściowo. Fasada zach. (fig.5) nierozczłonkowana, o narożach u ujętych kolistymi wieżyczkami mieszczącymi schody; ośmioboczne, niskie części wieżyczek ponad gzymsem wieńczącym oraz baniaste hełmy z ok. 1860, zapewne z tegoż czasu szczyt fasady ze spływami, rozczłonkowany lizenami. Na osi fasady portal barokowy z 2. ćw. w. XVIII, ujęty w skośne pilastry zamknięty odcinkiem łuku; w kluczu kamień z rytym herbem Nałęcz (odnoszącym się być może do Katarzyny Zajączkowskiej, żony Jana Przecławskiego) literami JP (Jan Przecławski) i V M (?) oraz datą 1531.”
„Na szkarpie prezbiterium od pd. kamień z rytym herbem Glaubicz, literami AP (Andrzej Przecławski) i datą 1546 (cyfra 6 skuta, widoczna jeszcze w 1948). Dach dwuspadowy kryty dachówką, 1976 zawalony. Wewnątrz pozostałości oprawy architektonicznej dwu ołtarzyków bocznych rokokowych 2. poł. w. XVIII, stiukowych, analogicznych. W zewnętrznej ścianie pn. zwieńczenie nagrobka (?, reszta zamurowana) w formie trójkątnego tympanonu, na którym współleżące rzeźby puttów, uszkodzone.
– Z wyposażenia wnętrza przeniesiono w latach 1949-52 do kościoła katedralnego w Poznaniu:
- 1. nagrobek Jana Przecławskiego (zm. 1540) renesansowy wystawiony ok. poł. w. XVI zapewne przez syna Andrzeja, kanonika katedralnego i wikariusza generalnego piaskowcowy z leżącą postacią rycerza i herbem Glaubicz, zwieńczenie uzupełnione;
- nagrobek Janusza Przecławskiego (zm. 1595) i jego żony Anny z Sadowskich (zm.1598), późnorenesansowy w. XVI/XVII, piaskowcowy, piętrowy z leżącymi postaciami zmarłych w bogatym obramieniu architektonicznym, w zwieńczeniu herby: Glaubicz, Nałęcz, Nałęcz, Topór, na cokole: Nałęcz, Wczele, Korzbok, Grzymała;
- tablicę inskrypcyjną Piotra Przecławskiego (zm.1555), piaskowcową, fundowaną przez brata Andrzeja kanonika katedralnego i wikariusza generalnego;
– dwa epitafia późnorenesansowe ok. 1590, mal. temperą na desce w rzeźbionych współczesnych ramach:
-
z klęczącą pod krucyfiksem rodziną Przecławskich, Januszem (zm. 1595), Andrzejem (zm. 1571), kanonikiem katedralnym, synami Janusza Stanisławem, stolnikiem poznańskim, i Andrzejem po lewej, oraz Anną z Sadowskich, żoną Janusza i pięcioma córkami po prawej;”
Zdjęcie: Epitafium Przecławskich w zbiorach Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu. Obecnie w magazynach muzeum. Źródło zdjęcia: www.podawnemu.art.pl/o-starych-polakach/
Zdjęcie: obraz epitafijny rodziny Przecławskich, 1978 r. fot. K. Kucharska Źródło zdjęcia : www.poznan.pl ( ze zbiorów MKZ Poznań)
-
z Chrystusem Zmartwychwstałym w otoczeniu ewangelistów i klęczącą postacią zmarłego Przecławskiego. /obecnie zdobi zakrystię katedry poznańskiej – przyp. JMKa/
Do Muzeum Archidiecezjalnego przeniesiono monstrancję gotycko – renesansową 1554, fundacji Andrzeja Przecławskiego; do kościoła par. w Morasku drzwi żelazne…”
Zdjęcie: Monstrancja z Chojnicy – ekspozycja w Skarbcu Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu. Źródło własne.
W stałej ekspozycji Skarbca Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu znajduje się monstrancja z kościoła w Chojnicy wykonana w 1554 roku przez nieznanego poznańskiego złotnika, a także kielich datowany na rok 1582.
Zdjęcie: Kielich z Chojnicy – ekspozycja w Skarbcu Muzeum Archidiecezjalnego w Poznaniu. Źródło własne.
„Katalog” podaje jeszcze kilka zapisów odnośnie Chojnicy przy okazji opisu kościoła parafialnego w Morasku.
„Parafia istniała w. XV/XVI, 1507 przyłączona do kościoła w Chojnicy. […] Drzwi (fig. 189) ok. 1530-40 z kościoła w Chojnicy, drewniane obite blachą z motywami lwów i dwugłowych orłów w polach rombowych, przemalowane olejno (na strychu plebanii).”
I w tym miejscu wydaje się stosownym przytoczenie współczesnego komentarza do tak sformułowanej informacji odnośnie powojennych losów części wyposażenia chojnickiego kościoła. Paula Ciężka w artykule „Chojnica renata est” z 2011 roku napisała:
„Jednak pomimo usilnych poszukiwań nadal nie udało się odzyskać żelaznych drzwi czy obrazu z ołtarza głównego, ze sceną Ścięcia Jana Chrzciciela. Kradzież tych dzieł, lub też może unicestwienie przez czas należałoby uznać za najbardziej prawdopodobne. Franciszek Jaśkowiak tak w swoich listach z lat czterdziestych pisał do Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków: „Kościół stał nadal niezabezpieczony i chociaż na terenie wojskowym, zdawałoby się niedostępnym, złodzieje w dalszym ciągu dokonywali dzieła zniszczenia.[…] ukradli […] gotyckie żelazne drzwi z wejścia bocznego i gotyckie żelazne drzwi z zakrystii, na których był wytłoczony czeski lew heraldyczny i o ile dobrze pamiętam, orzeł jagielloński.” Katalog zabytków natomiast wymienia żelazne drzwi z motywami lwów, datowane na lata 1530 -1540, pośród wyposażenia przeniesionego do kościoła w Morasku, a obecnie umieszczonego na strychu tamtejszej plebanii. Co ciekawe, plebania w Morasku nigdy nie istniała, zatem gdzie autorki widziały te drzwi ? Jest to tylko jeden przykład niewyjaśnionych losów zabytków z kościoła Ścięcia Świętego Jana Chrzciciela w Chojnicy.”
W „Katalogu” z 1977 roku znajdujemy ponadto uzupełniającą informację o dzwonnicy wybudowanej obok kościoła w Chojnicy.
„DZWONNICA. Z 1846. Murowana z cegły, otynkowana. Kwadratowa, dwukondygnacyjna nakryta dachem namiotowym, blaszanym.”
Zdjęcie: dzwonnica widziana od wewnątrz. Stan na rok 2016. Źródło własne.
Zdjęcie : dzwonnica widziana od strony wschodniej. Stan na rok 2016. Źródło własne.
Na murach widoczne są liczne ślady ostrzału, które należy bardziej kojarzyć ze zdarzeniami związanymi z ćwiczeniami strzeleckimi na poligonie, niż bezpośrednio z przebiegiem jakichś działań wojennych.
Ostatnia informacja z „Katalogu” może w przyszłości okazać się cenną wskazówką dla poszukujących oryginałów historycznych już zdjęć kościoła w Chojnicy z lat 70 – tych XX wieku:
Z zabytków leżących w sąsiedztwie Biedruska, w „Katalogu” zamieszczono również opis kościoła w Chludowie, opis kościoła i dworu w Morasku, opis wsi i zespołu klasztornego w Owińskach, opis dworu i parku w Radojewie, opis dworku w Umółtowie (pisownia oryginalna nazwy z ”Katalogu”).
Na początku XVI wieku w nieodległym sąsiedztwie Chojnicy, we wsi Sobota wybudowany został kościół o bardzo podobnej bryle, co świątynia chojnicka. Zestawienie katalogowych zdjęć z XX wieku z fotografiami współczesnymi dla obu kościołów, może dać wyobrażenie, jak mógłby wyglądać kościół pod wezwaniem Ścięcia Św.Jana Chrzciciela w Chojnicy, gdyby w jego historii nie pojawił się duży wojskowy poligon.
c.d.n.
Komentarze
Jedna odpowiedź na „Widziane z Biedruska. Chojnica (1) 1977. Skatalogowanie zabytku.”